Σαρτρ: Απόλυτα ελεύθερος και υπεύθυνος

Ο Ζαν-Πωλ Σαρτρ (21 Ιουνίου 1905-15 Απριλίου 1980) φιλόσοφος, λογοτέχνης και κριτικός, ήταν ο βασικότερος εκπρόσωπος του υπαρξισμού τον 20ο αιώνα. Για τον Σαρτρ, η ελευθερία του ενός ανθρώπου απειλείται διαρκώς από την παρουσία του άλλου. Έτσι ο άνθρωπος είναι καταδικασμένος να είναι ελεύθερος, καθώς ο Θεός δεν υπάρχει και είναι ο ίδιος υπεύθυνος της (ελεύθερης) επιλογής του.

Πάντως, η αντιφατικότητα ως μέρος της προσωπικότητάς του, ήταν εμφανής στις συνεχείς του παλινωδίες στην πίστη του στον κομμουνισμό και στις γενικότερες ιδεολογικές του τοποθετήσεις, αλλά και στην άρνησή του να παραλάβει το Νομπέλ Λογοτεχνίας που κέρδισε το 1964.

Η έννοια της ελευθερίας και η συμφιλίωση του υπαρξισμού με τον μαρξισμό

Η ελευθερία για τον Σαρτρ είναι πάντα ελευθερία «εν καταστάσει», δηλαδή εξαρτάται από μια κατάσταση αποτελούμενη από συνθήκες και όρους που προηγούνται της ελεύθερης δράσης.

Έτσι, η ανθρώπινη ελευθερία συνίσταται κατά κύριο λόγο σε ένα σχέδιο για το μέλλον: ο άνθρωπος ορίζεται από το σχέδιό του και είναι ελεύθερος στον βαθμό που προσδίδει μια σημασία στην κατάσταση, για να την αποδεχθεί ή να την τροποποιήσει. Ενώ τα πράγματα είναι, ο άνθρωπος υπάρχει: στη σαρτρική προοπτική η ύπαρξη θεωρείται σημαντικότερη από την ουσία.

Η ελευθερία όμως τού ενός ανθρώπου απειλείται διαρκώς από την παρουσία του άλλου, ο οποίος υπάρχει ως υποκείμενο όπως ακριβώς υπάρχει και ο πρώτος. Ο άλλος άνθρωπος με το βλέμμα του καθιστά τον άνθρωπο πράγμα ή τον εκμηδενίζει. Για να μην περιορισθεί η ελευθερία του, ο άνθρωπος πρέπει να δράσει, πρέπει να επιλέξει, αλλά σε τούτη την επιλογή του είναι μόνος: είναι απολύτως υπεύθυνος για την ελευθερία του και μάλιστα είναι υπεύθυνος για όλη την ανθρωπότητα.

H ανθρώπινη ύπαρξη και το μηδέν

Ο Πωλ Βαλερύ είχε πει: γεννήθηκα πολλοί και θα πεθάνω ένας. Αυτό σημαίνει ότι καθένας από μας, όταν γεννιέται, έχει τη δυνατότητα να γίνει, ας πούμε, ένας ασήμαντος, μέτριος ή σπουδαίος επιστήμονας, ένας εξέχων ή συνήθης καλλιτέχνης, ένας συνετός, κακός ή αδιάφορος οικογενειάρχης, ένας επικίνδυνος ή γραφικός απατεώνας, ένας δεινός ή αφελής πολιτικός, ένας έγκριτος ή επιπόλαιος δημοσιογράφος και χίλια δυο άλλα πράγματα. Από όλες αυτές τις δυνατότητες που ανοίγονται μπροστά μας τη στιγμή που γεννιόμαστε, ο καθένας τελικά, πεθαίνοντας, θα έχει γίνει κάτι συγκεκριμένο. Αυτή η πορεία του ανθρώπου από τη γέννησή του – και την απεριόριστη δυνατότητα να γίνει αυτό ή εκείνο το ον – έως το θάνατο του – που γίνεται ένα ορισμένο ον -, κατά το Σαρτρ, δεν είναι προδιαγεγραμμένη.

Κάθε ανθρώπινη ύπαρξη είναι μια ανοικτή, διαρκώς μεταβαλλόμενη δυνατότητα, που κατευθύνεται προς ένα απροσδιόριστο μέλλον. Τα ανθρώπινα πλάσματα δε μοιάζουν με τα υπόλοιπα όντα.

Τα τελευταία αυτά από τη στιγμή που θα υπάρξουν είναι ήδη ολοκληρωμένες οντότητες.Ένα γυάλινο ανθοδοχείο, για παράδειγμα, όσο υπάρχει, είναι αυτό που ήταν από τη στιγμή που κατασκευάστηκε και θα είναι μέχρι να καταστραφεί αυτό που είναι τώρα.

Αντίθετα, η ανθρώπινη ύπαρξη τώρα δεν είναι αυτό που ήταν και, στο μέλλον, δε θα είναι αυτό που τώρα είναι. Τι σχέση, λόγου χάρη, έχει ένας αναγνωρισμένος καλλιτέχνης με το βρέφος που ήταν κάποτε αυτός και ποια η αντιστοιχία του βρέφους εκείνου με τον έφηβο στον οποίο εξελίχθηκε στη συνέχεια και ποιος ξέρει πού θα καταλήξει ύστερα από ένα, δύο, πέντε, είκοσι χρόνια, έως τη στιγμή που θα πεθάνει;

Η ανθρώπινη ύπαρξη βρίσκεται διαρκώς σε εξέλιξη. Ως εκ τούτου δεν μπορούμε να πούμε για κάποιο ανθρώπινο πλάσμα ότι είναι κάτι δεδομένο, τελειωμένο, ότι είναι ον. Ο άνθρωπος, ως διαρκώς μεταβαλλόμενος, δεν είναι ον, όπως το γυάλινο ανθοδοχείο ή οποιοδήποτε άλλο ον, είναι μη ον, μηδέν. Γίνεται ον, όταν πάψει να έχει την προοπτική της εξέλιξης, της δυνατότητας να γίνει κάτι άλλο από αυτό που ήδη είναι. Και αυτή η διακοπή της περαιτέρω εξελικτικής πορείας του μπορεί να συμβεί μόνο με το θάνατο του. Τότε, με το θάνατο της, η ανθρώπινη ύπαρξη από μηδέν γίνεται ον.

Η εξελικτική πορεία της ανθρώπινης ύπαρξης από το μηδέν προς το ον είναι, κατά το Σαρτρ, αδέσποτη, με την έννοια ότι δεν καθορίζεται από τίποτε άλλο εκτός από τον ίδιο τον εαυτό της. Καθένας από μας, υποστηρίζει ο Σαρτρ, μοιάζει να έχει ριχτεί τυχαία μέσα σε έναν αφιλόξενο κόσμο, όπου πρέπει μόνος, του να προσπαθήσει να δημιουργήσει την οντότητά του χωρίς τη συνδρομή άλλων, πέρα από τον εαυτό του, παραγόντων, όπως ο Θεός ή οι καθιερωμένες ηθικές αρχές.

Ο Θεός, στον οποίο θα μπορούσε να αναζητήσει κανείς κάποιο στήριγμα, δεν υπάρχει. Ο Σαρτρ συντάχθηκε προς τη διακήρυξη του Νίτσε ότι ο Θεός έχει πεθάνει. Έτσι η εξελικτική πορεία του ανθρώπου γίνεται -ακριβέστερα πρέπει να γίνεται-στον ορίζοντα της απουσίας του Θεού. Οι υφιστάμενες ηθικές αρχές εξάλλου, συμφωνά προς τις οποίες καλούμαστε να ρυθμίσουμε τη συμπεριφορά μας, έχουν ήδη καθιερωθεί εν τη απουσία μας, πριν από μας – πριν από μένα, πριν από σένα, πριν από εκείνον, πριν από τον κάθε άνθρωπο που διαγράφει τώρα την πορεία του από το μηδέν στο ον.

Έτσι, κατά το Σαρτρ, το να επιχειρεί κανείς – καταφεύγοντας, όπως είδαμε παραπάνω, στην κακή πίστη – να διαμορφώσει την ύπαρξή του εν ονόματι ενός ανύπαρκτου Θεού ή βάσει ορισμένων αρχών που δεν έχουν διατυπωθεί για τον ίδιο, αλλά για κάποιον άλλο, είναι σαν να προσπαθεί να αλλοτριώσει την ύπαρξή του, σαν να προσπαθεί δηλαδή να διαμορφώσει μια άλλη ύπαρξη διαφορετική από τη δική του.

Ο κίνδυνος της αλλοτρίωσης της ύπαρξής μας όμως, παρατηρεί ο Σαρτρ, δεν ελλοχεύει μόνο στην κακή πίστη, στην οποία καταφεύγουμε, για να απαλλαγούμε από την εμπειρία του τρόμου της ελευθερίας μας, αλλά υπαγορεύεται επίσης από την παρουσία των άλλων γύρω μας.