Νικόλας Κάλας

Ο γνωστός – άγνωστος ποιητής Νικόλας Κάλας

Ο Νικόλας Κάλας ή Νικήτας Ράντος (πραγματικό όνομα Νικόλαος Καλαμάρης, παραδίδεται και ως Καλαμάρας 1907-1988) είναι ένας ποιητής άγνωστος στο ευρύ κοινό αλλά κι ένας ποιητής που πραγματικά ξεχωρίζει μέσα στα ελληνικά γράμματα, τόσο με την ιδεολογική του τοποθέτηση (συνεπής μαρξιστής, του τροτσκιστικού χώρου,  αν και με μεγαλοαστική και φαναριώτικη καταγωγή), όσο ότι αποτελεί κι έναν τολμηρό ανανεωτή της ελληνικής ποιητικής γλώσσας. Πρώτος μεταφραστής του Τόμας Έλιοτ (αλλά και τους Λουίς Αραγκόν) κι ένας από τους πρώτους που αξιοποίησαν τις δυνατότητες του ελεύθερου και του πεζού στίχου από τη δεκαετία του ’30. Επίσης είναι ένας από τους πρώτους που αναγνώρισαν την αξία του Αλεξανδρινού ποιητή Κωνσταντίνου Καβάφη, ακόμα κι αν δεν αναφέρεται σχεδόν πουθενά γι’ αυτή του τη συμβολή, ενώ είναι κι ένας ποιητής που ακολούθησε ένα τελείως διαφορετικό, πραγματικά ριζοσπαστικό, δρόμο στη θεματολογία του, εφόσον αμφισβήτησε τα περί ελληνικότητας που εισήγαγε η Γενιά του ’30 – αν και αποτελεί έναν από τους επιφανέστερους εκπροσώπους της. Λογοτεχνικός κριτικός, συνεργαζόμενος με πλήθος ελληνικών και διεθνών περιοδικών και θεωρητικός δοκιμιογράφος (βλέπε τον τόμο «Η Τέχνη την εποχή της διακύβευσης» που εκδόθηκε στην Αμερική), συνδύασε τη μαρξιστική θεώρηση της τέχνης και την υπερρεαλιστική στάση με μια προοδευτική ματιά πάνω στο φαινόμενο της ψυχανάλυσης, χωρίς τους αστικούς περιορισμούς που συνειδητά επέβαλλε στο έργο του ο υπερρεαλιστής ποιητής Ανδρέας Εμπειρίκος, προχώρησε σε μια προσπάθεια ανανέωσης της ελληνικής ποιητικής παρουσίας. Έκτος από τα ελληνικά έγραψε στην αγγλική και στη γαλλική γλώσσα.
Δυστυχώς, από τους ομότεχνούς του μόνο θετική αντιμετώπιση δεν είχε. Ενδεικτικά θα αναφέρουμε, το ποίημα του Γιώργου Θεοτοκά «Ηδυπαθής ευπατρίδης από το Κουρδιστάν» που αναδημοσιεύεται στο «Μ» (σ. 68) αποδίδει με περισσή ενάργεια, και με προκάλυμμα την αθώα σάτιρα, τη χλευαστική διάθεση με την οποία αντιμετώπισαν οι συνάδελφοί του την πρώτη εμφάνιση του Κάλα. Η αντίδραση των πνευματικών κύκλων είχε άμεσο αντίκτυπο στο έργο του. Το 1933 και 1934 δημοσιεύει τρεις μικρές συλλογές (τα «Τετράδια» Α´, Β´, Γ´), αλλά εκτός εμπορίου. Η θεματική των ποιημάτων αλλάζει. Κοινός τόπος γίνεται το αίσθημα της αποτυχίας και οι τάσεις φυγής. Αντίθετα όμως από την πρώτη υποδοχή που του επιφύλαξαν οι εγχώριοι ομότεχνοί του έχουμε τον ποιητή Αντρέ Μπρετόν ο οποίος τον κατέταξε στα «πιο φωτεινά και τα πιο τολμηρά» μυαλά της εποχής του. Να σημειώσουμε μάλιστα ότι ο Νικόλας Κάλας ήδη από το 1934 ήταν μέλος της υπερρεαλιστικής ομάδας στο Παρίσι ενώ  το 1933 είχε εκδώσει την πρώτη του ποιητική συλλογή με τίτλο «Ποιήματα». Έδωσε διαλέξεις και συνεργάστηκε με τα περιοδικά «Χνάρι» και «Σοσιαλισμός ή βαρβαρότητα», με τα οποία συνεργαζόταν ο φίλος του Μιχάλης Ράπτης (Pablo). Τιμήθηκε με το Α΄ Κρατικό Βραβείο ποίησης το 1977, για τη συλλογή «Οδός Νικήτα Ράντου».

Πολέμιος της ποιητικής παράδοσης, γνωστές οι κρίσεις του για τους Κωστή Παλαμά και Διονύσιο Σολωμό, σχετικά με την ποιητική τους ταυτότητα και την ιδεολογική τους τοποθέτηση, επικριτικός και αρνητικά προσκείμενος στην ποίηση του Κώστα Καρυωτάκη, αδυνατώντας κατά βάθος να δει την δυναμική των δημιουργημάτων του αυτόχειρα ποιητή και το κοινωνικό του υπόβαθρο, και επικριτής του μοντερνισμού που διολίσθησε από την κατάσταση ενός καλλιτεχνικού κινήματος διαμαρτυρίας στην αποδοχή όλων των κοινωνικών συμβάσεων των επόμενων δεκαετιών χρησιμοποιώντας την κάποτε ριζοσπαστική γραφή του ως θεραπαινίδα αλλότριων συμφερόντων, λυρικός, αισθαντικός, είρωνας και σατυρικός κατά περίπτωση, προχώρησε σε μια «μια ποιητική επεξεργασμένη έξω από τα ελληνικά σύνορα» κατά την έκφραση του Mario Vitti, αποτελεί μια πληθωρική προσωπικότητα, ιδιαίτερα διαβασμένος, που αναζητούσε μια ποιητική ουτοπία, προκάλεσε μια προσωπική ποιητική και καλλιτεχνική επανάσταση που όμως κατά βάθος, έστω και ακούσια, ήταν συνδεδεμένη και με ευρύτερες κοινωνικές διεργασίες (ο Κάλας είχε συμμετάσχει στις ζυμώσεις του «Εκπαιδευτικού Ομίλου», ερχόμενος έτσι σε ευθεία σύγκρουση με το πανεπιστημιακό κατεστημένο) χωρίς όμως να βρει ικανούς συνεχιστές.
Αξίζει βέβαια να ανακαλύψουμε την ποίηση του Νικόλα Κάλα, να την διαβάσουμε και να αναγνωρίσουμε την επικαιρότητα της, ως ένα οδηγό, όχι τον μοναδικό βέβαια, για μια ποίηση που θα τολμάει να εκφράζει τις αντιφάσεις και τις ανάγκες της εποχής μας – αυτή ήταν και η μεγαλύτερη συνεισφορά του ποιητή.

«Το τριακόσια τριάντα τρία δεν απαντά».

Πλάι στον αριθμό το «οδός Κριεζώτου 2».
Η εν Ισσώ μάχη!
«Δεσποινίς Πυθία δοκιμάσετε πάλι».
«Νικήτα Ράντο, δεν μʼ ακούς;
το τριάντα τρία η πρώτη σου ποιητική δοκιμασία»
το Είκοσι δύο επέστρεψαν οι Έλληνες απʼ την Μικράν Ασία.
Επέστρεφε ώ Ιστορία!
Η Τροία του Ομήρου, η Τροία του ονείρου
τριαδικά συστήματα προϊστορικά, μεταχριστιανικά
υπολογισμένα καβαλιστικά.
«νικήτα Ράντο γιατί δεν απαντάς;»
Τριάντα τρία χρόνια κι ύστερα επέστρεψεν η εν ηχώ μάχη:
«Δεν μʼ αναγνωρίζεις; Είμαι Πλακιώτης Μανχατανάς,
και βροντοφωνούσε μέσα μου
της ταραγμένης σου ψυχής φλογερά οράματα».
*

Υπενθύμισα στον εαυτό μου

Enemy of the State

περιπέτεια φόβου και τόλμης.
Το Σαράντα ξεκίνησα από την Λισσαβώνα.
Μα τι συμβαίνει στην Λισσαβώνα;
Ραγίζονται τοίχοι, συσσωρεύονται λέξεις
πλουτίζεται η ρητορική
στο ταξίδι των σελίδων χορεύει η σκέψη
αστράφτει η τύχη και βροντοφωνεί
mare tenebrosa! Η ιστορία δαμάζει
τον ωκεανό με τριήρεις και πετρελαιοφόρα
θησαυροί Κνωσού και Ινδιών
τόλμη θαλασσοπόρων
κύματα του πληθυσμού
ποιητική σύλληψη και κατάληψη της εξουσίας
όνειρα κι αγώνες, αγωνία και ελπίδες.

*
Σκάκι

Ένας κόσμος-ένας κόσμος τετράγωνος ο κόσμος μου.
Στις απλοποιημένες του διαστάσεις χαρακώνονται οι ορίζοντες των
ημερών, της ισονυκτίας η αντιθετική επιφάνεια.
Όλα τα εγκλήματα της ζωής-πανουργίες φόνοι-ξαναζούν απάνου
στο σιντέφι και στον όνυχα όπου επίπονα γλιστρούν άκαρδου
νου τα φιλντισένια σύμβολα τα είδωλα από κοράλλι.
Ο δρόμος τους, οι επικίνδυνοι σταθμοί των, οι απογοητεύσεις και
τα λάφυρα-χαρές γι αυτό που ήτανε καρδιά.
Τώρα με του χεριού τη σπάνια κίνηση να περιπλέξει το ξερό
παιχνίδι.
Το αίμα που κυλάει, οι βιασμοί, ό,τι κρυφό έχει η ψυχή, δε διακρίνεται
στις αυστηρές του μεταβολές.
Όσοι όμως ξέρουν τους κανονισμούς, στο κάτοπτρο βλέπουν τις
φρικτές εικόνες που δύο παίκτες κλείσανε σʼ εβένινο πλαίσιο
και προσπαθούν με λιτές κούκλες να σκεπάσουν.

*
Την Ευρυδίκη που θα χάσεις την έχεις ήδη χάσει

 ήσουν εσύ η Ευρυδίκη όταν ο χάρος
απʼ τη ζωή και την Ελένη σου
να σʼ αποσύρει τάχθηκε.
Σε ξαναείδε η μέρα.
Ρίξε πίσω σου το φως που μας προσδοκά
ατένισε άσβηστον φως. Φως κι ο λόγος.
Ζει του Ολυμπιονίκη μονάχα ο Πίνδαρος.
Ρήματα Σίβυλλας, αποφάσεις κύβων
το σεληνόφως της Ελένης
της φλογεράς λύρας η αδαμάντινη λάμψη
διακόπτουν το χάος.

*
Φαίδρα φαιδρή μου Φαιδρούλα

 απόψε θα χύσουμε αίμα, οδός Μαυρομιχάλη
θα ποδοπατήσουμε αισθήματα κι αισθήσεις.
Τυραννοκτόνοι! Δεν είναι για σένα
η σωφροσύνη της Κυράς Λίμνης
χανούμισσα εσύ χαμένων χαδιών
πορταΐτισσα της Μανίας, λέαινα
της Ακρόπολής μου. Απόψε τα χαλάσματα!

*
Φανάρια ραγίζουν τη νύχτα αόρατου δρόμου

 αντιμέτωπος θέληση δεν συγκρατεί τα φρένα
το θύμα: τριαντάχρονος. Συντρίμματα τα πόδια του
τρεις μήνες τουλάχιστον θα μείνει κατάκλινος
προ τριών ημερών συγκατοικεί η ασθένειά μου
στο δωμάτιό του, τον χαρακτηρίζουν
μεσιτικές εργασίες αστικών ακινήτων
στην περιοχή Chelsea. Αναπτύσσει ο νους του
λόγους ακυρώσεων συμβολαίων κι εξοικονόμησε
δομικές ανάγκες δύο του ιατρών.
Ελληνικό μαγειριό της γειτονιάς μας σερβίρει
άριστο καφέ με μηλόπιτες, γεύση apple-pie.
Τον ξαναείδα τις προάλλες, μα τώρα που εύρωστα δέντρα
διακλαδώνουν νέους χαραχτήρες, νέες ουράνιες συνταγές
νέες εκτιμήσεις του τύπου μου χαράσσουν το χαραχτήρα.
Νεότης, γεράματα εντυπώνονται. Σήμερα και χθες
το μελτέμι παίζει με κλάσματα μύθων
καταθέτω εικόνες ενώ η φωτεινή μου
Ελένη συγκρατεί τις φρένες μας εντός του κειμένου.
Ακτίνες κοβαλτίου, μόρια ιωδίου σπέρνονται
στον καταραμένο χώρο. Νέες διαστάσει της ιατρικής.
Παρηγοριέμαι με την αστρολογία κι αυτή
από καιρό σε καιρό καρκινοβατεί με ζωδιακό φως.

(Νικόλαος Κάλας, Οδός Νικήτα Ράντου, Ίκαρος, 1977
και Γραφή και Φως, Ίκαρος, 1983)