Μπαρούχ Σπινόζα

Ο Μπαρούχ Σπινόζα (Baruch Spinoza, 24 Νοεμβρίου 1632 - 21 Φεβρουαρίου 1677) ήταν Ολλανδός φιλόσοφος, εβραϊκήςκαταγωγής.

Το εύρος και η σημασία του έργου του Σπινόζα δεν έγιναν πλήρως κατανοητά παρά μόνο χρόνια μετά τον θάνατό του. Θέτοντας τα θεμέλια για τον Διαφωτισμό του 18ου αιώνα και τη σύγχρονη κριτική της Αγίας Γραφής, περιλαμβανομένων των σύγχρονων αντιλήψεων για το άτομο και, αναμφίβολα, το σύμπαν, θεωρείται ένας από τους μεγάλους ορθολογιστές της φιλοσοφίας του 17ου αιώνα. Το αριστούργημά του, η μεταθανάτια Ηθική, με το οποίο αντιτάχθηκε στο δυϊσμό πνεύματος-σώματος του Καρτέσιου, του χάρισε την αναγνώριση ως ενός από τους σημαντικότερους διανοητές της Δυτικής φιλοσοφίας. Με την Ηθική ο Σπινόζα έγραψε το τελευταίο αδιαμφισβήτητο αριστούργημα στα Λατινικά, στο οποίο οι εκλεπτυσμένες αντιλήψεις της μεσαιωνικής φιλοσοφίας στρέφονται τελικά ενάντια στον εαυτό τους και καταστρέφονται εντελώς. Ο φιλόσοφος Γκέοργκ Βίλχελμ Φρήντριχ Χέγκελ δήλωσε ότι από όλους τους σύγχρονους φιλοσόφους "Ή είσαι Σπινοζικός ή δεν είσαι καθόλου φιλόσοφος".

Ο Σπινόζα έζησε μια εξαιρετικά απλή ζωή ως τροχιστής φακών, απορρίπτοντας επιβραβεύσεις και τιμές σε όλη του τη ζωή, περιλαμβανομένων υψηλού κύρους θέσεων διδασκαλίας. Την οικογενειακή κληρονομιά την άφησε στην αδελφή του. Τα φιλοσοφικά του επιτεύγματα και ο ηθικός του χαρακτήρας έκανε το φιλόσοφο του 20ού αιώνα Ζιλ Ντελέζ να τον αποκαλέσει πρίγκιπα των φιλοσόφων.

Ο Σπινόζα πέθανε σε ηλικία 44 ετών, μάλλον από κάποια ασθένεια των πνευμόνων, ίσως φυματίωση ή πνευμονοκονίαση, που επιδεινώθηκε από τη λεπτή σκόνη γυαλιού που εισέπνεε κατά το τρόχισμα των οπτικών φακών. Ο Σπινόζα έχει ταφεί στον περίβολο της Νιούβε Κερκ (Νέα Εκκλησία) στη Χάγη.

Η ελκυστικότητα της φιλοσοφίας του Σπινόζα στους Ευρωπαίους του τέλους του 18ου αιώνα συνίστατο στο ότι παρείχε μια εναλλακτική του υλισμού, του αθεϊσμού και του ντεϊσμού. Τρεις από τις ιδέες του Σπινόζα τους γοήτευαν έντονα :

• η ενότητα όλων όσα υπάρχουν
• η κανονικότητα όσων συμβαίνουν
• η ταυτότητα πνεύματος και φύσης

Το 1879 ο πανθεϊσμός του Σπινόζα εγκωμιαζόταν από πολλούς, αλλά θεωρείτο από μερικούς ανησυχητικός και επικίνδυνα επιζήμιος.

ο Σπινόζα θεωρείτο άθεος γιατί χρησιμοποιούσε τη λέξη Θεός (Deus) για να δηλώσει μια έννοια, που ήταν διαφορετική από εκείνη του Ιουδαιοχριστιανικού μονοθεϊσμού. "Ο Σπινόζα αρνείται ρητά στο Θεό προσωπικότητα και συνείδηση, δεν έχει ούτε νοημοσύνη, συναίσθημα ή βούληση, δεν ενεργεί σύμφωνα με σκοπό, αλλά όλα ακολουθούν την αναγκαιότητα από τη φύση του, σύμφωνα με το νόμο ...". Ετσι ο κρύος, αδιάφορος Θεός του Σπινόζα έρχεται σε αντίθεση με την ιδέα ενός ανθρωπόμορφου, πατρικού Θεού, που φροντίζει για την ανθρωπότητα.

Ο Θεός και ο κόσμος είναι το ίδιο πράγμα. Ο κόσμος μας είναι Θεός ή Φύση. Η συγκεκριμένη θέση οδήγησε τον Σπινόζα στον πανθεϊσμό ή παμψυχισμό και δεν είναι παράξενο το γεγονός ότι στην εποχή του το όνομά του είχε γίνει συνώνυμο της αθεΐας.

Αμστερνταμ, 27 Ιουλίου1656. Η εβραϊκή συναγωγή εκδίδει τον επίσημο αφορισμό του: «Καταραμένος να είναι την ημέρα και καταραμένος να είναι τη νύχτα [...] Καταραμένος να είναι όταν φεύγει και καταραμένος να είναι όταν έρχεται. Ο Θεός [...] θα σβήσει το όνομα του από τον Παράδεισο [...] Κανείς δεν θα πρέπει να επικοινωνεί μαζί του [...] ούτε να μείνει στην ίδια στέγη μαζί του [...] ούτε να διαβάσει οτιδήποτε αυτός έχει γράψει».

Σε νεαρή ηλικία ο Spinoza είχε δεχτεί την επίδραση ενός μαθητή του Descartes με αποτέλεσμα να αντιμετωπίζει κριτικά μερικά δόγματα της εβραϊκής πίστης. Όχι μόνο διώχτηκε από τη συναγωγή αλλά και εξοστρακίστηκε από την ιουδαϊκή κοινότητα, στην οποία μαθήτευσε. Από το 1656 μέχρι το θάνατό του, έζησε σε διάφορες ολλανδικές πόλεις, βγάζοντας με δυσκολία τα προς το ζην, λειαίνοντας φακούς.

O Spinoza και ο δυϊσμός του Descartes

Ο R. Descartes (1596-1650), ο ιδρυτής του νέου ρασιοναλισμού, όπως και ο Francis Bacon (1561-1626), οικοδόμησε μια φιλοσοφία στη βάση μιας συστηματικής εξέτασης των παραδεκτών αληθειών. Το σύστημα των πεποιθήσεών του οικοδομήθηκε μέσω του μαθηματικού οργάνου της καθαρής απαγωγής.Ο κόσμος για τον Descartes ήταν δυϊστικός, αποτελείτο από πνεύμα και ύλη καθώς ο νους είχε εμφυτευθεί στον άνθρωπο από τον Θεό. Κατά συνέπεια, οι αυταπόδεικτες αλήθειες δεν έχουν σχέση με αισθητήριες εμπειρίες αλλά είναι έμφυτες στον ίδιο το νου.

Ο Baruch Spinoza ήρθε να απορρίψει τον δυϊσμό του Descartes και υποστήριξε πως δεν υπάρχει παρά μόνο μία θεμελιακή ουσία στο σύμπαν, της οποίας το πνεύμα και η ύλη είναι απλώς δύο διαφορετικές όψεις. Αυτή η μοναδική ουσία είναι ο Θεός, που ταυτίζεται με την ίδια τη φύση. Μπορεί μια τέτοια αντίληψη του σύμπαντος να ήταν καθαρός πανθεϊσμός, ωστόσο, στηριζόταν περισσότερο στη λογική παρά στην πίστη, καθώς έτεινε να εκφράσει τις επιστημονικές αντιλήψεις για την ενότητα της φύσης και το συνεχές του αιτίου και αποτελέσματος (ντετερμινισμός).

Η ηθική του Spinoza

Ο Spinoza ενδιαφερόταν πολύ περισσότερο από τον Descartes για την ηθική. Έχοντας φτάσει, από τα πρώτα χρόνια της ζωής του, στο συμπέρασμα ότι τα πράγματα που οι άνθρωποι εκτιμούν περισσότερο στη ζωή –πλούτος, ηδονή, εξουσία, φήμη- είναι κενά και μάταια, άρχισε να αναζητά την ύπαρξη κάποιου απόλυτου καλού που θα έδινε διαρκή και αμείωτη ευτυχία σε όλους όσοι θα το αποκτούσαν.

Προσπάθησε, λοιπόν, να αποδείξει μέσω μιας σειράς γεωμετρικών συλλογισμών ότι το απόλυτο καλό συνοψιζόταν στην «αγάπη του Θεού», δηλαδή στη λατρεία της τάξης και της αρμονίας του σύμπαντος.

Ο μόνος τρόπος, σύμφωνα με τον Spinoza, για να λυτρωθούμε από απραγματοποίητες ελπίδες και βασανιστικούς φόβους θα ήταν να αναγνωρίσουμε ότι η τάξη της φύσης έχει μια για πάντα καθοριστεί και ότι οι άνθρωποι δεν είναι σε θέση να αλλάξουν τη μοίρα τους. Με άλλα λόγια, η επίτευξη της αληθινής ελευθερίας συνίσταται στην αποδοχή της απουσίας της ελευθερίας.

Παρά τον ντετερμινισμό του, ο Spinoza υπήρξε αφοσιωμένος «απόστολος» της ανεκτικότητας, της δικαιοσύνης και της λογικής. Έγραψε κείμενα για την υπεράσπιση της θρησκευτικής ελευθερίας ενώ έδωσε ένα ευγενικό παράδειγμα μιας προσωπικής ζωής γεμάτης καλοσύνη, ανθρωπιά και απουσία εκδικητικών παθών.

Ο Σπινόζα έλεγε ότι ο Χριστιανισμός και ο Ιουδαϊσμός επιβιώνουν μόνο χάρη σε απολιθωμένα δόγματα και κενές τελετουργίες, προτείνωντας πρώτος την "ιστορική-κριτική" ανάγνωση της Βίβλου. Αρνήθηκε να δεχτεί ότι η Βίβλος είναι βιβλίο εμπνευσμένο ή υπαγορευμένο από το Θεό. Θεωρούσε ότι η "κριτική ανάγνωση" θα μας επιτρέψει να διακρίνουμε μια σειρά αντιφάσεων μεταξύ των διαφόρων βιβλίων και Ευαγγελίων. Κάποια στιγμή ο Σπινόζα εγκαταλείφθηκε και από την ίδια την οικογένειά του. Και το παράδοξο είναι πως λίγοι άνθρωποι στον κόσμο υπερασπίστηκαν με τόσο σθένος την ελευθερία της γνώμης και αγωνίστηκαν με τόσο μεγάλο ζήλο για την ανεξιθρησκεία.

Ο Σπινόζα αναγκάστηκε να αντιμετωπίσει τόσα εμπόδια, να ξεπεράσει πολλές αντιδράσεις όπου τελικά αποτραβήχτηκε κι αφιέρωσε τη ζωή του στη φιλοσοφία. Κέρδιζε το ψωμί του κατασκευάζοντας κάτοπτρα. Το επάγγελμα που ασκούσε για τις βιοποριστικές του ανάγκες έχει κάτι το συμβολικό. Όπως πράττουν οι φιλόσοφοι που οφείλουν να βοηθούν τους ανθρώπους να δουν τη ζωή και τον κόσμο κάτω από μια νέα προοπτική. Και το θεμέλιο της φιλοσοφίας του Σπινόζα είναι η επιθυμία του να θεωρήσει τα πάντα "από την άποψη της αιωνιότητας".

Διότι ο Σπινόζα πιστεύει πως οι αποδείξεις είναι "τα μάτια της Ψυχής". Πρόκειται για το τρίτο μάτι , εκείνο που μας επιτρέπει να δούμε τη ζωή πέρα απ' όλες τις ψευδαισθήσεις , τα πάθη και τους θανάτους. Για μια τέτοια παρατήρηση χρειάζονται η ανάπτυξη των αρετών όπως η ταπεινότητα, αγνότητα , λιτότητα, όχι ως αρετές που ακρωτηριάζουν τη ζωή, αλλά ως δυνάμεις που ενώνονται μαζί της και δεισδύουν μέσα της.

Ο Σπινόζα πίστευε στη χαρά και στη θέαση. Ήθελε μονάχα να εμπνεύσει , να αφυπνίσει, να ανοίξει τα μάτια. Η απόδειξη ως τρίτο μάτι δεν έχει στόχο να υπαγορεύσει ή να πείσει, αλλά απλώς να αποτελέσει το φακό ή να λειάνει το γυαλί για αυτή την εμπνευσμένη ελεύθερη θέαση.

Ο Μπαρούχ Σπινόζα πέθανε μια Κυριακή του 1677 ενώ ο Βαν ντερ Σπάικ και η γυναίκα του που τον φιλοξενούσαν είχαν πάει στη λουθηρανή λειτουργία!

«Πηγαίνετε σαν ευπειθείς πολίτες να προσκυνήσετε έναν Θεό κατάφωρα εμπλεκόμενο στις υποθέσεις σας. Δεν έχει τίποτα το επίμεμπτο μια τέτοια θρησκευτικότητα. Ίσα ίσα, προφυλάσσει τον πιστό από μάταιες περιπλανήσεις… Εγώ θα μείνω. Ίσως μελετήσω για μιαν ακόμη φορά τον αγαπητό Καρτέσιο: δεν μπορεί, τόση ευρύτητα πνεύματος κάπου θα υπολείπεται σε ζωντάνια. [Το ζωντανό γεννιέται μέσα στην πληγή του.] Ίσως σκεφτώ την αρχή ενός βιβλίου που φυσικά κανείς δεν πρόκειται να καταλάβει: η ψυχή δεν είναι τίποτε ευφυέστερο από μια παράλογη επιμονή στο επιθυμητό. Δε θα περίμενε κανείς να εκθέσει την αιχμηρή ραδιουργία που εκπορνεύει τη σκηνή της! … Αφήστε μου, εδώ δίπλα, ένα ποτήρι νερό κι ανοίξτε το παράθυρο να βλέπω στο δρόμο. Το ανθρώπινο δράμα δεν πρόκειται να ξανανέβει μέσα μας - όχι τουλάχιστον σαν δράμα. Πρέπει να μάθουμε σιγά-σιγά ν’ αναγνωρίζουμε τι μας προσάπτει όλο εκείνο το κυρίαρχο Έξω»…