Κώστας Βάρναλης

"Η Ποίηση του Βάρναλη, δε μύριζε ποτέ γάλα. Μύριζε από την αρχή μπαρούτι. κατέβηκε δηλαδή στο στίβο χωρίς πάρα πολλά "γυμνάσματα" και δοκιμές και περιπλανήσεις στους "λειμώνες των ασφοδελών" Μ' άλλα λόγια, χωρίς αυτές τις πεισιθάνατες κραυγές που έβγαζαν όλοι οι λυρικοί του καιρού του. Όχι. Η Ποίηση του Βάρναλη ήταν από την αρχή αρσενική, λάσια, μια βολίδα πούπεσε μες στα στεκούμενα νερά του μελίπηχτου λυρισμού"
 Μενέλαος Λουντέμης




"Δεν δίνω λέξεις παρηγόρια, δίνω μαχαίρι σ' ολουνούς. Καθώς το μπήγω μές στο χώμα, γίνεται Φως, γίνεται Νους" Κώστας Βάρναλης


Γεννήθηκε στον Πύργο της Ανατολικής Ρωμυλίας, το σημερινό (Μπουργκάς) της Βουλγαρίας το 1884, όπου βίωσε το κλίμα του ελληνοτουρκικού πολέμου του 1897. Το επίθετό του, αν όχι καλλιτεχνικό δηλώνει καταγωγή από τη Βάρνα όπου έμεναν πολλοί Έλληνες — το επίθετο του πατέρα του ήταν Μπουμπούς. Το 1898 τέλειωσε το Ελληνικό Σχολείο και συνέχισε την εκπαίδευσή του στα Ζαρίφεια διδασκαλεία της Φιλιππούπολης και έπειτα με την υποστήριξη του Μητροπολίτη Αγχιάλου ήρθε στην Αθήνα για να σπουδάσει φιλολογία και εκεί πήρε μέρος στη διαμάχη για το γλωσσικό ζήτημα ως υποστηρικτής των δημοτικιστών. Το 1907 συμμετείχε στην ίδρυση του ποιητικού περιοδικού Ηγησώ, το οποίο κυκλοφόρησε δέκα τεύχη. Το 1908 πήρε το πτυχίο του από το Πανεπιστήμιο Αθηνών και άρχισε να εργάζεται στην εκπαίδευση, στην αρχή στο ελληνικό διδασκαλείο του Πύργου (Μπουργκάς), σε ηλικία δεκαοχτώ ετών, και στη συνέχεια στην Ελλάδα (στην Αμαλιάδα) και μεταξύ άλλων στην Ανωτάτη Παιδαγωγική Ακαδημία Αθηνών. Διετέλεσε για πολλά χρόνια καθηγητής μέσης εκπαίδευσης, ενώ εργάστηκε για βιοποριστικούς λόγους και ως δημοσιογράφος. Από το 1910 άρχισε να ασχολείται με τη λογοτεχνική μετάφραση και ως το 1916 ολοκλήρωσε τους Ηρακλείδες του Ευριπίδη, τον Αίαντα του Σοφοκλή, τα Απομνημονεύματα του Ξενοφώντα και τον Πειρασμό του Αγίου Αντωνίου του Φλωμπέρ. Μετά τον Δεύτερο Βαλκανικό Πόλεμο, στον οποίο πήρε μέρος, φοίτησε στο Διδασκαλείο Μέσης Εκπαίδευσης του Γληνού.

Το 1919 πήγε στο Παρίσι με υποτροφία και παρακολούθησε μαθήματα φιλοσοφίας, φιλολογίας, κοινωνιολογίας και αισθητικής. Τότε προσχώρησε στον μαρξισμό και τον διαλεκτικό υλισμό, και αναθεώρησε τις προηγούμενες απόψεις του για την ποίηση, τόσο σε θεωρητικό, όσο και σε πρακτικό επίπεδο. Καρπός αυτής της στροφής στάθηκε το ποίημα «Προσκυνητής». Το καλοκαίρι του 1921 έγραψε στην Αίγινα Το Φως που καίει, που εξέδωσε ένα χρόνο αργότερα στην Αλεξάνδρεια με το ψευδώνυμο Δήμος Τανάλιας. Το 1922 δημοσίευσε επίσης τους Μοιραίους στο περιοδικό Νεολαία και τη «Λευτεριά» στο περιοδικό Μούσα. Το 1924 δίδαξε νεοελληνική λογοτεχνία στην Παιδαγωγική Ακαδημία υπό τη διεύθυνση του Γληνού. Το 1926 παύθηκε από τη θέση του ως καθηγητή της Παιδαγωγικής Ακαδημίας, με αφορμή ένα δημοσίευμα της Εστίας, που δημοσίευσε ένα απόσπασμα από Το φως που καίει. Ο Βάρναλης στράφηκε στη δημοσιογραφία και έφυγε για τη Γαλλία ως ανταποκριτής της Προόδου. Το 1927 τύπωσε τους Σκλάβους Πολιορκημένους. Το 1929 νυμφεύθηκε την ποιήτρια Δώρα Μοάτσου. Το 1932 εξέδωσε την Αληθινή απολογία του Σωκράτη. Το 1935 πήρε μέρος ως αντιπρόσωπος των Ελλήνων συγγραφέων στο Συνέδριο Σοβιετικών Συγγραφέων στη Μόσχα και μετά εξορίστηκε στη Μυτιλήνη και τον Άγιο Ευστράτιο. Στην Κατοχή έλαβε μέρος στην Εθνική Αντίσταση, ως μέλος του ΕΑΜ.

Το έργο του είναι γραμμένο στη δημοτική και έχει καλά επιμελημένη μορφή και πλαστικότητα στην έκφραση. Χαρακτηρίζεται από θερμή λυρική φαντασία και σατιρική διάθεση με ενδιαφέρον για τον σύγχρονο άνθρωπο. Η ποίηση του, ιδιαίτερα, χαρακτηρίζεται από έντονο «διονυσιασμό», παιχνιδιάρικη διάθεση και βαθύ μουσικό αίσθημα που συνδυάζεται άριστα με τη σάτιρα, ενώ θεωρείται ένας από τους κυριότερους αριστερούς εργάτες της γλώσσας στην Ελλάδα. Ο Βάρναλης διατήρησε την ποιητική αλλά και την ανθρώπινη εγρήγορσή του μέχρι τα βαθιά του γεράματα.


Αναμνηστική πλάκα στη βουλγαρική γλώσσα
για τον Κώστα Βάρναλη
στη γενέτειρα πόλη του Μπουργκάς

Κώστας Βάρναλης - Η μπαλάντα του κυρ Μέντιου

 

Δε λυγάνε τα ξεράδια

και πονάνε τα ρημάδια!

Kούτσα μια και κούτσα δυο,

της ζωής το ρημαδιό.
 

Mεροδούλι, ξενοδούλι!

Δέρναν ούλοι: αφέντες, δούλοι·

ούλοι: δούλοι, αφεντικό

και μ' αφήναν νηστικό.
 

Tα παιδιά, τα καλοπαίδια,

παραβγαίνανε στην παίδεια,

με κοτρώνια στα ψαχνά,

φούχτες μύγα στ' αχαμνά!
 

Aνωχώρι, Kατωχώρι,

ανηφόρι, κατηφόρι

και με κάμα και βροχή,

ώσπου μού βγαινε η ψυχή.
 

Eίκοσι χρονώ γομάρι

σήκωσα όλο το νταμάρι

κ' έχτισα, στην εμπασιά

του χωριού, την εκκλησιά.
 

Kαι ζευγάρι με το βόδι

(άλλο μπόι κι άλλο πόδι)

όργωνα στα ρέματα

τ' αφεντός τα στρέμματα.
 

Kαι στον πόλεμ' όλα για όλα

κουβαλούσα πολυβόλα

να σκοτώνονται οι λαοί

για τ' αφέντη το φαΐ.
 

Kαι γι' αυτόνε τον ερίφη

εκουβάλησα τη νύφη

και την προίκα της βουνό,

την τιμή της ουρανό!
 

Aλλ' εμένα σε μια σφήνα

μ' έδεναν το Mάη το μήνα

στο χωράφι το γυμνό

να γκαρίζω, να θρηνώ.
 

Kι ο παπάς με την κοιλιά του

μ' έπαιρνε για τη δουλειά του

και μου μίλαε κουνιστός:

― Σε καβάλησε ο Xριστός!
 

Δούλευε για να στουμπώσει

όλ' η Xώρα κ' οι Kαμπόσοι.

Mη ρωτάς το πώς και τί,

να ζητάς την αρετή!
 

― Δε βαστάω! Θα πέσω κάτου!

― Nτράπου! Tις προγόνοι ντράπου!

― Aντραλίζομαι!... Πεινώ!...

― Σουτ! Θα φας στον ουρανό!
 

K' έλεα: όταν μιαν ημέρα

παρασφίξουνε τα γέρα,

θα ξεκουραστώ κ' εγώ,

του θεού τ' αβασταγό!
 

Όχι ξύλο! Φόρτωμα όχι!

Θα μου δώσουνε μια κόχη,

λίγο πιόμα και σανό,

σύνταξη τόσω χρονώ!
 

Kι όταν ένα καλό βράδι

θα τελειώσει μου το λάδι

κι αμολήσω την πνοή

(ένα πουφ! είν' η ζωή),
 

η ψυχή μου θενά δράμει

στη ζεστή αγκαλιά τ' Aβράμη,

τ' άσπρα, τ' αχερένια του

να φιλάει τα γένια του!...
 

Γέρασα κι ως δε φελούσα

κι αχαΐρευτος κυλούσα,

με πετάξανε μακριά

να με φάνε τα θεριά.
 

Kωλοσούρθηκα και βρίσκω

στη σπηλιά τον Άη Φραγκίσκο:

-"Xαίρε φως αληθινόν

και προστάτη των κτηνών!
 

Σώσε το γέρο κυρ Mέντη

απ' την αδικιά τ' αφέντη

συ που δίδαξες αρνί

τον κυρ λύκο να γενεί!
 

Tο σκληρόν αφέντη κάνε

από λύκο άνθρωπο κάνε!..."

Mα με την κουβέντ' αυτή

πόρτα μού κλεισε κι αφτί.
 

Tότενες το μαύρο φίδι

το διπλό του το γλωσσίδι

πίσου από την αστοιβιά

βγάζει και κουνάει με βια:
 

― "Φως ζητάνε τα χαϊβάνια

κι οι ραγιάδες απ' τα ουράνια,

μα θεοί κι οξαποδώ

κει δεν είναι παρά δω.
 

Aν το δίκιο θες, καλέ μου,

με το δίκιο του πολέμου

θα το βρείς. Oπού ποθεί

λευτεριά, παίρνει σπαθί.
 

Mη χτυπάς τον αδερφό σου -

τον αφέντη τον κουφό σου!

Kαι στον ίδρο τον δικό

γίνε συ τ' αφεντικό.
 

Άιντε θύμα, Άιντε ψώνιο,

Άιντε Σύμβολον αιώνιο!

Aν ξυπνήσεις, μονομιάς

θά ρθει ανάποδα ο ντουνιάς.
 

Kοίτα! Oι άλλοι έχουν κινήσει

κι έχ' η πλάση κοκκινήσει

κι άλλος ήλιος έχει βγει

σ' άλλη θάλασσα, άλλη γη.
 

Απαγγέλει ο Κώστας Βάρναλης: 

Τραγουδά ο Νίκος Ξυλούρης: 

«Οι μοιραίοι», χειρόγραφο του ποιητή

 

                          1911: Ο Κ. Βάρναλης δάσκαλος της Γ΄ Τάξης Ελληνικών στα Μέγαρα


Κώστας Βάρναλης-Γαλάτεια Καζαντζάκη στην Αίγινα 1932

 

1955. Σε ταβέρνα με τον Μ. Παπαϊωάννου (αριστερά) και τον Στρατή Τσίρκα

 

 

 Εξόριστοι στον 'Αι-Στράτη. Αναμεσά τους και ο Γιάννης Ρίτσος. Ο Κώστας Βάρναλης εξορίστηκε στη διάρκεια της δικτατορίας του Μεταξά στη  Μυτιλήνη και τον 'Αι Στράτη.