Καρλ Γιουνγκ-Το μοντέλο της ψυχής

Το μοντέλο της ψυχής κατά τον Carl Jung

«Με την ψυχή κατανοώ το σύνολο των ψυχικών διεργασιών, συνειδητό και ασυνείδητο»

Καρλ Γκούσταβ Γιουνγκ

Εισηγητής της σχολής της Αναλυτικής Ψυχολογίας.

Καθώς προσπαθούμε να κατανοήσουμε κάτι  με το «μυαλό», περιορίζουμε τις δυνατότητες μας αφού στην κοινή γλώσσα το μυαλό μας παραπέμπει στις πτυχές της ψυχικής λειτουργίας που είναι συνειδητές. Ο Jung υποστήριξε ότι η ψυχή είναι ένα αυτορυθμιζόμενο σύστημα (όπως το σώμα). Η ψυχή προσπαθεί να διατηρήσει την ισορροπία ανάμεσα στις αντίθετες ιδιότητες, ενώ παράλληλα αναζητά ενεργά την ανάπτυξή της, ή όπως την αποκαλεί, τη διαδικασία εξατομίκευσης. Για τον Jung, η ψυχή είναι εγγενώς διαχωρίσιμη σε συστατικά μέρη, με συμπλέγματα  και αρχέτυπα. Περιεχόμενα που προσωποποιούνται και λειτουργούν αυτόνομα ως πλήρεις δευτερεύοντες εαυτούς, όχι μόνο ως κινήσεις και διαδικασίες. Είναι σημαντικό να σκεφτόμαστε το μοντέλο του Jung ως μεταφορική παρά ως συνειδητή πραγματικότητα ή ως κάτι που δεν υπόκειται σε αλλαγές.

Τι είναι το "Εγώ" κατά τον Γιουνγκ

Ο Jung είδε το «Εγώ» ως το κέντρο της συνείδησης που περιέχει τη συνειδητή υπάρχουσα πραγματικότητα, και μια αίσθηση της  προσωπικής μας ταυτότητας. Το «Εγώ» είναι ο διοργανωτής των σκέψεων και των διαισθήσεων, των συναισθημάτων και των αισθήσεων μας και έχει πρόσβαση σε καλά κρυμμένες αναμνήσεις. Επίσης  είναι ο φορέας της προσωπικότητας και στέκεται στη διασταύρωση μεταξύ του εσωτερικού και του εξωτερικού κόσμου.
Ο τρόπος με τον οποίο οι άνθρωποι σχετίζονται με τον εσωτερικό και τον εξωτερικό κόσμο καθορίζεται από τη στάση και τον τύπο τους:

• ένα εξωστρεφές άτομο που προσανατολίζεται στον εξωτερικό κόσμο και
• ένα εσωστρεφές άτομο κυρίως στον εσωτερικό κόσμο.

Το «Εγώ» προέρχεται από τον εαυτό μας κατά τη διάρκεια της πρώιμης ανάπτυξης μας. Έχει μια εκτελεστική λειτουργία, αντιλαμβάνεται το νόημα και αξιολογεί την πραγματικότητα, έτσι ώστε όχι μόνο να προάγει την επιβίωση αλλά και να δίνει και αξία στην ζωή. Είναι μια έκφραση του Εαυτού, αν και σε καμία περίπτωση δεν είναι πανομοιότυπη με αυτόν, γιατί ο Εαυτός είναι πολύ μεγαλύτερος από εγώ.

Τι είναι το προσωπικό ασυνείδητο;

Το προσωπικό ασυνείδητο είναι προϊόν της αλληλεπίδρασης μεταξύ του συλλογικού ασυνείδητου και της ανάπτυξης μας κατά τη διάρκεια της ζωής. Ο ορισμός του Jung για το προσωπικό ασυνείδητο είναι ο εξής:

«Όλα όσα γνωρίζουμε, αλλά για τα οποία δεν σκεφτόμαστε αυτή τη στιγμή. Όλα όσα ήταν κάποτε συνειδητά αλλά τώρα έχουμε ξεχάσει. Όλα όσα γίνονται αντιληπτά από τις αισθήσεις μας, αλλά δεν καταγράφονται από το συνειδητό μυαλό μας. Τα πάντα, τα οποία, χωρίς να το αντιλαμβανόμαστε, νιώθουμε, σκεφτόμαστε, θυμόμαστε, θέλουμε και κάνουμε.  Όλα τα μελλοντικά πράγματα που διαμορφώνονται μέσα μας και θα έρθουν κάποια στιγμή στη συνείδηση μας. Όλα αυτά είναι το περιεχόμενο του ασυνείδητου» 

«Εκτός αυτών, πρέπει να συμπεριλάβουμε όλες σχεδόν τις εσκεμμένες καταστολές της οδυνηρής σκέψης και των συναισθημάτων. Καλώ το άθροισμα αυτών των περιεχομένων του «προσωπικού ασυνείδητου» 

Τι είναι τα Συμπλέγματα και πως μας επηρεάζουν;

Ο Jung θεώρησε ότι το προσωπικό ασυνείδητο αποτελείται από λειτουργικές μονάδες που ονομάζονται συμπλέγματα και έφτασε στην έννοια του συγκροτήματος μέσω μιας σημαντικής και πρωτοποριακής εργασίας που έκανε. Τα συμπλέγματα καθορίζονται από την εμπειρία αλλά και από τον τρόπο αντίδρασης μας σε αυτή την εμπειρία. Ένα σύμπλεγμα είναι κυρίως μια ασυνείδητη κατάσταση και έχει την τάση να συμπεριφέρεται ανεξάρτητα ή αυτόνομα έτσι ώστε να βιώνουμε  ότι η συμπεριφορά μας είναι εκτός του ελέγχου του. 

Τα συμπλέγματα έχουν τις ρίζες τους στο συλλογικό ασυνείδητο και έχουν αρχετυπικές ιδιότητες. Ο Jung υποστήριξε ότι η ψυχή έχει την ικανότητα να φέρνει σε συνεννόηση διαχωρισμένα συμπλέγματα και αρχετυπικό υλικό για να προσφέρει ισορροπία ή αποζημίωση στη συνειδητή ζωή. Θεωρούσε ότι το εγώ είναι επιρρεπές σε ακατάλληλες ή μονόπλευρες επιλογές και ότι το υλικό που προέρχεται από το ασυνείδητο θα μπορεί να βοηθήσει στην επίτευξη καλύτερης ισορροπίας και στην περαιτέρω ανάπτυξη μας.

Η περαιτέρω ανάπτυξη τείνει να λάβει χώρα σε καταστάσεις σύγκρουσης, την οποία ο Jung θεωρούσε ως δημιουργικό και αναπόφευκτο μέρος της ανθρώπινης ζωής. Όταν τα ασυνείδητα περιεχόμενα διαπερνούν τη συνείδηση, μπορεί να οδηγήσουν σε αυξημένη ανάπτυξη του ατόμου. Ωστόσο, τα συμπλέγματα μπορούν εύκολα να εκδηλωθούν και χωρίς την συγκατάθεση του «Εγώ»και τότε είναι που μας  προκαλούν δυσκολίες.

Τι είναι το συλλογικό ασυνείδητο; Τι είναι αρχέτυπα και πως επηρεάζουν την ζωή μας;

Η θεωρία του συλλογικού ασυνείδητου είναι ένα από τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα της Γιουνγκιανής ψυχολογίας. Ο Γιουνγκ θεώρησε ότι ολόκληρη η προσωπικότητα είναι παρούσα από τη γέννηση μας και ότι δεν είναι απλώς μια συνάρτηση του περιβάλλοντος που μεγαλώνουμε. Ο ρόλος του περιβάλλοντος είναι να τονιστούν και να αναπτυχθούν πτυχές που ήδη βρίσκονται μέσα μας. Έτσι κάθε βρέφος εξοπλίζεται με ένα ρεπερτόριο συμπεριφορών προσαρμοσμένων στο περιβάλλον που πρόκειται να εξελιχθεί. Αυτό το ρεπερτόριο εξαρτάται από τους «εγγενείς μηχανισμούς απελευθέρωσης» τους οποίους κάθε ωόν κληρονομεί στο κεντρικό νευρικό του σύστημα και οι οποίοι  ενεργοποιούνται όταν συναντώνται κατάλληλα ερεθίσματα στο περιβάλλον. Αυτοί  οι μηχανισμοί είναι πολύ κοντά στη θεωρία των αρχετύπων που αναπτύχθηκε από τον Jung.

«Ο όρος αρχέτυπο δεν προορίζεται να υποδηλώσει μια κληρονομική ιδέα, αλλά μάλλον ένα κληρονομικό τρόπο λειτουργίας, που αντιστοιχεί στον εγγενή τρόπο. Για παράδειγμα ο τρόπος που το νεοσσό αναδύεται από το αυγό ή το πουλί χτίζει τη φωλιά του  κτλ. Με άλλα λόγια, είναι ένα «πρότυπο συμπεριφοράς». Αυτή η πτυχή του αρχετύπου, η καθαρά βιολογική, είναι η ορθή μέριμνα της επιστημονικής ψυχολογίας ».

Τα αρχέτυπα μας προδιαθέτουν να προσεγγίζουμε τη ζωή και να την βιώνουμε με ορισμένους τρόπους. Υπάρχουν αρχετυπικές μορφές, όπως η μητέρα, ο πατέρας, το παιδί, τα αρχετυπικά γεγονότα, όπως η γέννηση, ο θάνατος, ο χωρισμός και τα αρχέτυπα σύμβολα όπως το νερό, ο ήλιος, το φεγγάρι, τα φίδια κ.ο.κ. Οι εικόνες αυτές εκφράζονται στην ψυχή, στη συμπεριφορά και στους μύθους. Είναι μόνο αρχετυπικές εικόνες που είναι γνωστές και έρχονται στη συνείδηση μας, τα ίδια τα αρχέτυπα είναι βαθιά ασυνείδητα και άγνωστα.

Ο Εαυτός σύμφωνα με τον Καρλ Γιουνγκ

Ο Εαυτός για τον Jung περιλαμβάνει ολόκληρη την ψυχή, συμπεριλαμβάνει το σύνολο των δυνατοτήτων της. Είναι η οργανωτική μεγαλοφυΐα πίσω από την προσωπικότητα και είναι υπεύθυνος για την επίτευξη της καλύτερης προσαρμογής μας, σε κάθε στάδιο της ζωής. Ο στόχος του Εαυτού είναι η ολότητα και ο Jung ονομάζει αυτή τη αναζήτηση της ολότητας «διαδικασίας εξατομίκευσης», με απώτερο σκοπό να αναπτύξει το μέγιστο δυναμικό του οργανισμού.

Το εγώ, μαζί με άλλες δομές, εξελίσσεται από τον Εαυτό που υπάρχει από την αρχή της ζωής μας. Ο Εαυτός έχει τις ρίζες του στη βιολογία, αλλά έχει επίσης πρόσβαση σε ένα ευρύ φάσμα εμπειριών, συμπεριλαμβανομένου ολόκληρου του πλούτου των πολιτιστικών και θρησκευτικών πεδίων. Είναι επομένως ικανός να προβάλλεται μέσα από φιγούρες ή σύμβολα που μεταφέρουν ισχύ όπως: ο Θεός, ο ήλιος, οι βασιλιάδες και οι βασίλισσες και ούτω καθεξής.

Η Περσόνα και ο τρόπος λειτουργία της

Η περσόνα είναι το μέρος της προσωπικότητας που δημιουργείται «για λόγους προσαρμογής στην κοινωνία. Η προέλευση του όρου προέρχεται από τη μάσκα που φορούσαν οι Έλληνες ηθοποιοί στην αρχαιότητα και υποδηλώνει το τμήμα της προσωπικότητας που δείχνουμε στον κόσμο. Η περσόνα έχει ονομαστεί «η συσκευασία του εγώ» ή το πρόσωπο δημοσίων σχέσεων του εγώ, και είναι ένα απαραίτητο κομμάτι της καθημερινής μας λειτουργίας. Μπορούμε να πούμε ότι η κοινωνική επιτυχία ενός ατόμου εξαρτάται από την ύπαρξη μιας ικανοποιητικά λειτουργικής προσωπικότητας.

Το πρόβλημα όμως παρουσιάζετε όταν ένα άτομο ταυτίζεται με την περσόνα του. Για παράδειγμα  ένας δάσκαλος που αντιμετωπίζει τους πάντες σαν να ήταν ακόμα στο δημοτικό σχολείο. Το βασικό θέμα είναι ότι με αυτόν τον τρόπο αφήνουμε μείζονες πτυχές της προσωπικότητας μας στην αφάνεια. Είναι πολύ συνηθισμένο σαν παιδιά να μεγαλώνουμε και να  προσαρμόζουμε τις παιδικές ανάγκες στις προσδοκίες των γονέων, των εκπαιδευτικών και των συνομηλίκων μας. Αυτό σημαίνει ότι διαμορφώνουμε τα χαρακτηριστικά τις προσωπικότητας έτσι ώστε να είναι επιθυμητά, αφήνοντας τα αντίθετα, ανεπιθύμητα χαρακτηριστικά να αποτελούν μέρος της σκιάς μας.

Η σκιά και ο χαμένος θησαυρός μας

Στην σκιά κρύβονται όλα τα χαρακτηριστικά που δεν θέλουμε να μάθουμε για τον εαυτό μας ή δεν μας αρέσουν. Η σκιά βρίσκετε στο προσωπικό ασυνείδητο με τις ρίζες της να τρέφονται από το συλλογικό ασυνείδητο. Γενικά αυτό το σύμπλεγμα είναι εύκολα προσβάσιμο από το συνειδητό μυαλό. Συχνά διαθέτει ιδιότητες που είναι αντίθετες από εκείνες του ατόμου, και επομένως απέναντι από εκείνες που είμαστε συνειδητοί. Η μια πτυχή της προσωπικότητας μας θα πρέπει να αντισταθμίζεται από την άλλη: όπου υπάρχει φως, πρέπει επίσης να υπάρχει σκιά. Εάν η αντισταθμιστική σχέση καταρρεύσει, μπορεί να οδηγήσει σε μια ρηχή προσωπικότητα και με υπερβολική ανησυχία για το τι σκέφτονται οι άλλοι για αυτόν ή αυτήν.

Ο πιο συνηθισμένος τρόπος με τον οποίο εκφράζουμε την σκιά μας είναι μέσω της προβολής σε άλλους ανθρώπους.Με αυτόν τον τρόπο μπορούμε να είμαστε αρκετά σίγουροι ότι τα γνωρίσματα που δεν μπορούμε να αντέξουμε σε άλλους ανθρώπους, ανήκουν  στην πραγματικότητα στον εαυτό μας και ότι προσπαθούμε να τα αποκηρύξουμε. Ενώ είναι δύσκολο και οδυνηρό, είναι σημαντικό να δουλεύουμε στο να γνωρίσουμε τη σκιά μας για να την φέρνουμε σε ορθή σχέση με την προσωπικότητά μας και έτσι να προσφέρουμε κάποια ενσωμάτωση αυτών των δύο συμπλεγμάτων στην προσωπικότητά μας.

Η Anima και ο Animus οι δυο αντίθετες όψεις μας

Τα επόμενα δύο συμπλέγματα υπάρχουν στο προσωπικό ασυνείδητο και ισως ειναι από τα πιο δυσνόητα και τα πιο αμφιλεγόμενα. Ο Jung αντιλήφθηκε ότι υπάρχει μέσα σε κάθε άνθρωπο, σε άλλο ψυχικό επίπεδο το αντίθετο σεξουαλικό αρχέτυπο. Δηλαδή στο ασυνείδητο του άντρα βρίσκετε η Anima ενώ στην γυναίκα ο Animus. Αυτά τα στοιχεία προέρχονται εν μέρει από τα αρχέτυπα του θηλυκού και του αρσενικού, και εν μέρει από την εμπειρία της ζωής του ατόμου με μέλη του αντίθετου φύλου ξεκινώντας από τη μητέρα και τον πατέρα.

Όπως ακριβώς συμβαίνει και με τη σκιά, αυτά τα αρχέτυπα εκφράζονται αρχικά μέσω της προβολής. Ωστόσο  σε καμία περίπτωση δεν τίθεται θέμα ανωτερότητας κάποιου φύλλου. Αυτά τα συμπλέγματα πρέπει να σχετίζονται με την «διαφορετικότητα» τους, και να συνδέουν το εγώ με την αντικειμενική ψυχή.

Η διαδικασία εξατομίκευσης

Ο Jung ονομάζει την  αναζήτηση της ολότητας μέσα στην ανθρώπινη ψυχή, ως  τη διαδικασία της εξατομίκευσης. Μπορεί να περιγραφεί ως μια διαδικασία περίθαλψης γύρω από τον Εαυτό ως κέντρο της προσωπικότητας. Το άτομο επιδιώκει να συνειδητοποιήσει τον εαυτό του ως μοναδικό ανθρώπινο ον, αλλά ταυτόχρονα, όχι περισσότερο ούτε λιγότερο από οποιοδήποτε άλλο ανθρώπινο ον.

Για τον Jung, η σύγκρουση δεν είναι μόνο εγγενής στην ανθρώπινη ψυχολογία, αλλά είναι αναγκαία για την ανάπτυξη. Προκειμένου να γίνουμε πιο συνειδητοί, πρέπει να μπορέσουμε να αντέξουμε τη σύγκρουση. Εάν η ένταση μεταξύ των αντιθέτων μπορεί να βρεθεί, τότε από αυτή τη σύγκρουση μπορεί να αναπτυχθεί κάτι νέο και δημιουργικό. Κατά την άποψη του Jung, αυτό το «κάτι» είναι ένα σύμβολο το οποίο θα συμβάλει σε μια νέα κατεύθυνση που θα δικαιολογεί και τις δύο πλευρές μιας σύγκρουσης και η οποία είναι προϊόν της ασυνείδητης και όχι της ορθολογικής σκέψης.

Για τον Jung το σύμβολο είναι κάτι που δεν μπορεί να εξηγηθεί ή να κατανοηθεί πλήρως, αλλά εμπεριέχει τις ποιότητες τόσο των συνειδητών όσο και των ασυνείδητων κόσμων. Το σύμβολο μπορεί να είναι ο παράγοντας του μετασχηματισμού που επιφέρει την εξέλιξη που ήταν τόσο σημαντική μια πτυχή της σκέψης του και που οδηγεί στην εξατομίκευση.

Καρλ Γκούσταβ Γιουνγκ

Οι 8 τύποι των ανθρώπινων χαρακτήρων (Καρλ Γιουνγκ)

«Ο άνθρωπος χρειάζεται τις δυσκολίες για την υγεία του.»
«Με την αυτοθυσία κερδίζουμε τον εαυτό μας, το Εγώ μας γιατί μόνο αυτό που δίνουμε το έχουμε.»
«Η εξατομίκευση δεν αποκλείει, αλλά περικλείει τον κόσμο.»

– C. JUNG –

Η γνώση μιας κατάστασης ή γεγονότος σε βοηθά στον χειρισμό της, αν υπάρχει και η απαραίτητη δύναμη τότε η κατάσταση και το γεγονός ελέγχεται. Όταν κάποιος τολμά να αναλάβει την δύναμη ή μάλλον την ευθύνη για να οδηγήσει ανθρώπους και τον ίδιο του τον εαυτό, τότε νοιώθει να μεγαλώνει μέσα του η δίψα της γνώσης και ειδικά εκείνης που αφορά τον ανθρώπινο ψυχισμό.

– Η ανάλυση και ταξινόμηση των ανθρώπινων χαρακτήρων μαζί με τις αιτίες, αποτελέσματα και σχέσεις που τους διέπουν είναι ένα από τα καλύτερα εργαλεία αποδοχής και κατανόησης της ανθρώπινης συμπεριφοράς και των δικών μας προκαταλήψεων. Όταν ειδικά η ταξινόμηση αυτή έχει γίνει από τον Γιούνγκ, τον περισσότερο «ολιστικό» από όλους τους ψυχίατρους-ψυχολόγους, τότε το εργαλείο αυτό έχει ακόμη μεγαλύτερη αξία.

– Επίσης θα προσπαθήσουμε να συμπεριλάβουμε την ταξινόμηση αυτή που κάνει ο Γιούνγκ στο ολιστικό εκείνο ΜΑΝΤΑΛΑ ΤΗΣ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΑΣ που κρύβει μέσα του και εναρμονίζει τόσες εσωτερικές γνώσεις για την ψυχολογία και την εξέλιξη.

Ο ΨΥΧΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ

Κατά τον Γιούνγκ, ο ανθρώπινος ψυχολογικός κόσμος μοιάζει σαν σφαίρα που συνήθως φωτίζει μόνο κάποιο ή κάποια τμήματά της. Το κέντρο είναι ο Εαυτός, ο Μεγάλος άνθρωπος. Το μέρος όπου είναι φωτισμένο αποτελεί το Εγώ. Το Εγώ ή μάλλον τα διάφορα εγώ τα συνειδητοποιούμε ανάλογα με το φώτισμα. Η ανθρώπινη ολοκλήρωση και ευτυχία βρίσκεται στο φώτισμα ολόκληρης της σφαίρας και κατά συνέπεια στην ταύτισή μας με τον Μεγάλο άνθρωπο, το Κέντρο (ΓΝΩΘΙ ΣΑΥΤΟΝ). Το επόμενο βήμα είναι η επικοινωνία και η ταύτιση της σφαίρας μέσα στην ομαδική σφαίρα του ανθρώπινου είδους (συλλογικό ασυνείδητο).

Το Εγώ που συνειδητοποιούμε ορίζει ταυτόχρονα το ασυνείδητο σαν την υπόλοιπη σφαίρα, αλλά κυρίως στην αντιδιαμετρική επιφάνεια της σφαίρας. Ταυτόχρονα το Εγώ βοηθείται ή εμποδίζεται από τα διπλανά μέρη, έτσι ώστε δεν υπάρχει ποτέ στασιμότητα αλλά «τρισδιάστατη» κίνηση και προσπάθεια δυναμική σφαιρικότητας. Όταν όμως ο τρόπος ζωής επιβάλλει στατικότητα, τότε δημιουργούνται οι νευρώσεις και τα συμπλέγματα, οι αρρώστιες με καθαρή ψυχολογική αιτία και όχι οργανική.

Το libido, οι λειτουργίες της συνείδησης και οι δύο γενικές τάσεις

Το libido (όρος που δανείστηκε από τον Φρόιντ) δηλώνει την ολική αδιαφοροποίητο ψυχική ενέργεια. Αποτελείται από την αίσθηση (Empfinden), την «ενόραση» (Intuieren), την νοημοσύνη (Denken) και το συναίσθημα (Fuhlen). Εκδηλώνεται σύμφωνα με τις αρχές διατήρησης της ενέργειας και της εντροπίας. Έτσι έχουμε τέσσερεις βασικές λειτουργίες του συνειδητού.

α. Νοητική (Denklfunktion): καθορίζεται ο βιοτικός προσανατολισμός. Τακτοποιούνται τα ψυχικά με κανόνες λογικής.

β. Συναισθηματική (Fuhlfunktion): αντίθετα με την προηγούμενη αλλά σε σχέση με αυτήν.

γ. Αισθητική (Empfindungsfunktion): αντιλαμβάνεται τον κόσμο των αισθητών αντικειμένων με την βοήθεια των αισθητηρίων οργάνων.

δ. Ενορατική (Intuitionfunktion): Λειτουργεί «αντίθετα» με την προηγούμενη.

Αντιρρόπηση ή αναπλήρωση λειτουργίας ή τάσης

Σύμφωνα και με τον Ηράκλειτο, «η παλίντροπος αρμονίη οκώσπερ(;) τόξον και λύρης», ο Γιούνγκ μιλά με την αρχή της αντιρρόπησης ή αναπλήρωσης (Kompensation). Αντίρροπα συμπεριφέρονται η νόηση με το συναίσθημα και η αίσθηση με την ενόραση. Επίσης η εξωστρέφεια με την ενδοστρέφεια, το συνειδητόν με το ασυνείδητο ή ακόμη και ο ύπνος με την εγρήγορση. Ουσιαστικά ο άνθρωπος είναι ψυχολογικά υγιής και ευτυχής όταν φροντίζει να μην γείρει επικίνδυνα ο ζυγός προς την μία λειτουργία ή τάση.

Όταν ο τρόπος ζωής μας μας οδηγεί σε ακρότητες, τότε στο ασυνείδητο προβάλλει συνεχώς την αντίθετη στάση, προσπαθώντας να αναπληρώσει και να ισορροπήσει την ψυχοσωματική έκφραση του ανθρώπου. Αν ο άνθρωπος συνεχίζει τα ίδια καταπιέζοντας το ασυνείδητο, τότε καταντά υστερικός και νευρωτικός. (Μπορούμε εύκολα να καταλάβουμε γιατί σήμερα όλη σχεδόν η ανθρωπότητα πάσχει από νευρώσεις ή υστερίες μετά από τρεις σχεδόν αιώνες υλισμού και άκρατου ορθολογισμού.)

Αν προσέχουμε το σύμβολο Πακουά, θα δούμε ότι τα αντίθετα είναι «αντιρροπητικά», αλλά ταυτόχρονα το ένα περιέχει μέσα του τον σπόρο του άλλου.

Το ασυνείδητο και οι σχέσεις του με το συνειδητό

Το ασυνείδητο (dasUnbervusste) είναι η περιοχή των μη συνειδητών περιεχομένων και διεργασιών. Ο όρος ασυνείδητο είναι και αυτός του Φρόυντ (ο Γιούνγκ ήταν απ? τους καλύτερους μαθητές του Φρόυντ, αν όχι ο καλύτερος, άσχετα αν κατόπιν διαφώνησε με τον δάσκαλό του) αλλά ο Γιούνγκ τον συμπληρώνει και τον επεκτείνει. Διακρίνει το «προσωπικό» (daspersonlicheunbervusste) και το «υπερπροσωπικό ή συλλογικό ή ομαδικό» (daskollektiveunberrusste).

Στο προσωπικό περιλαμβάνονται παραστάσεις, βιώματα, εμπειρίες, επιθυμίες, απωθημένα κ.λπ. από την ζωή του προσώπου, ενώ στο ομαδικό ασυνείδητο υπάρχουν οι εμπειρίες της χιλιόχρονης ζωής της ανθρωπότητας, μεταδίδονται δε ως «αρχέτυπο». Εδώ ο Γιούνγκ εισάγει τον όρο «αρχέτυπο», εννοώντας αρχέγονες εικόνες, παραστάσεις, διαθέσεις, σύμβολα και γενικότερα όλα όσα περιλαμβάνουν οι μυθολογίες των λαών. Τα βλέπουμε τόσο στα όνειρα, όσο και στην τέχνη, τα παραμύθια, το φολκλόρ.

Τα πιο συνηθισμένα είναι τα «μαντάλλα», ο «ουροβόρος όφις», η «μητέρα», ο «πατέρας», ο «σοφός», ο «μάγος γιατρός». Εμφανίζονται μέσα από οριακές καταστάσεις. Ρυθμίζουν νοοτροπίες λαών, φυλών και εθνών, καθώς και την ψυχοσύνθεσή τους. Ακόμη υπάρχουν και αρχέτυποι (που ρυθμίζουν προσωπικές συμπεριφορές) σαν συμπυκνωμένα ιδανικά παραδείγματα. Αυτά συνήθως είναι ο ιππότης (animus), η Ντάμα (anima), το προσωπείο (persona), ο «αρχέτυπος σοφός» κ.α.

Γενικά τα φαινόμενα του ασυνείδητου έχουν λογική και σκοπό. Εκδηλώνονται πιο εύκολα στα όνειρα (αλλά και σε κινήσεις ή στάσεις). Είναι μια έξτρα συνείδηση που όταν την ανακαλέσεις γίνεται νορμάλ. Πολλές φορές περιέχει ανάγκες, παρορμήσεις, επιθυμίες, παραλογισμούς, συμπεράσματα, λησμονιά, παρελθοντικά αλλά και μελλοντικά γεγονότα, ακόμη έμπνευση, ευφυΐα, δημιουργία.

Να σημειώσουμε ότι, ευτυχία κατά Γιούνγκ σημαίνει τουλάχιστον μια δυναμική ισορροπία μεταξύ των αντιρροπητικών λειτουργιών και τάσεων της συνείδησης. Όμως, προχωράμε προς την αυτογνωσία καθώς γίνεται σύνθεση των αντιθέτων αυτών πόλων και επί πλέον ενοποίηση και συνεργασία συνειδητού και ασυνειδήτου, ύπνου και ξύπνιου, ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑΣ ΚΑΙ ΟΝΕΙΡΟΥ. Τότε αυτόματα ασκούμε επιρροή προς το περιβάλλον και φθάνουμε στο αποτέλεσμα που οι πρόγονοι έλεγαν «ΜΑΝΑ»: «είναι μια ακούσια επιρροή πάνω στο ασυνείδητο των άλλων, ένα είδος ασυναίσθητου γοήτρου και η επίδρασή της διαρκεί μόνο για όσο χρονικό διάστημα δεν διαταράσσεται από συνειδητή πρόθεση».

Η λέξη αυτή ΜΑΝΑ ή ΜΑΝΙΤΟΥ ή ΟΡΕΝΤΑ (να σημειώσουμε την άμεση σχέση με την ελληνική λέξη ΜΑΝΙΑ και τα τέσσερα είδη της κατά Πλάτωνα), έχει ακόμη μια σημασία, είναι μια μαγική και θεία δύναμη που κατά τις παραδόσεις εκφράζεται μέσα από πρόσωπα φυλάρχων, βασιλέων, μάγων κ.λπ. ή μέσα από ζώα (όφις, αετός, λέων, λύκος), πράγματα (τοτέμ, όπλα, εικόνες, φυλακτά) και διοχετεύεται στους πιστούς προς βοήθεια ή και προς καταστροφή.

Γενικά όποιος «γεμίζει» από «ΜΑΝΑ» ακτινοβολεί γοητεία, δύναμη, θαυμασμό και φόβο. Κάποιες φορές το ΜΑΝΑ κυριεύει το εγώ και τότε το συνειδητό γίνεται «προσωπικότης-μάνα», κύρια συνιστώσα του ομαδικού ασυνείδητου, ο αρχετυπικός δυνατός άνδρας, ο ήρωας, ο αρχηγός, μάγος θεραπευτής, άγιος κ.λπ. Είναι μια ανδρική ομαδική μορφή που κυριεύει την συνειδητή προσωπικότητα.

Τέλος, για να ολοκληρώσουμε αυτή την περιληπτική αναφορά μεταξύ συνειδητού και ασυνείδητου να πούμε για το «σύμπλεγμα» που εμφανίζεται στα άτομα με ισχυρά φορτισμένα συναισθηματικά απωθημένα. Τα απωθημένα αυτά μπορούν να αποκτήσουν τέτοια δύναμη, που να γίνουν ένα δεύτερο και μάλιστα ανταγωνιστικό Εγώ (έντονες φοβίες και παρανοϊκές ιδέες).

Οι οκτώ ανθρώπινοι χαρακτήρες

Οι συνδυασμοί των τεσσάρων λειτουργιών της συνείδησης μαζί με τις δύο τάσεις, κάνουν τον Γιούνγκ να διακρίνει οκτώ βασικούς ψυχολογικούς τύπους:

α. Τον εξωστρεφή 1 διανοητικό, 2 συναισθηματικό 3 κατα αίσθηση 4 ενορατικό ή διαισθητικό

β. Τον εσωστρεφή 5 διανοητικό 6 συναισθηματικό, 7 κατα αίσθηση 8 ενορατικό.

Α. Ο ΕΞΩΣΤΡΕΦΗΣ

Γενική τάση της συνείδησης

Βασική τάση αποτελεί η σχέση με τον έξω κόσμο τα αντικείμενα και την προσαρμογή σε αυτά, ανεξαρτήτως ηθικής αξιολόγησης. Το περιβάλλον τον απορροφά. Τον απασχολεί τι θα πει ο κόσμος, τι ζητάει η κοινωνία και πώς θα συμμορφωθεί με αυτά. Επιτυγχάνει έτσι μεγάλη προσαρμοστικότητα ακόμη και σε κοινωνιοπολιτικές συνθήκες που ρέουν και τα καταφέρνει στη διπλωματία, εμπόριο κ.λπ.

Όταν ξεπεράσει τα κάποια όρια, χάνει την σύνδεση με τον εαυτό του και κινδυνεύει από νευρώσεις και υστερίες. Τον απασχολεί πάνω από όλα να προκαλεί το ενδιαφέρον των άλλων. Είναι μεγάλος κουτσομπόλης σε αλήθειες και ψέματα.

Η τάση του ασυνείδητου

Όσο περισσότερο ασχολείται με τα εξωτερικά, τόσο ο ψυχισμός του στρέφεται προς τα μέσα, σε υποκειμενικές αξιώσεις και ανάγκες. Εφόσον καταπιέζονται τα εσωτερικά προσωπικά στοιχεία συνεχώς, το ασυνείδητο προβάλλει στο προσκήνιο της συνείδησης πόθους και ελπίδες, προοπτικές ζωής, συναισθήματα, προσωπικές αρχές κ.α. που ζητούν έντονα την τροφοδοσία τους.

1. Ο εξωστρεφής διανοητικός

Εκτός την εξωστρέφεια χρησιμοποιεί την διανόηση σε εξωτερικά πράγματα, γεγονότα, ακόμη και σε αφηρημένες ιδέες. Ακολουθεί με ακρίβεια και αντικειμενικά τα γεγονότα και τις καταστάσεις. Θέλει να συλλέγει εμπειρικό υλικό κι ας μη μπορεί να το χρησιμοποιήσει. Το συναίσθημά του ατροφεί. Αυτό μπορεί να τον κάνει νευρωτικό. Είναι ο κατά εξοχήν τύπος άνδρα του δυτικού πολιτισμού.

2. Ο εξωστρεφής συναισθηματικός τύπος

Συνηθίζεται στις γυναίκες. Βλέπει, βιώνει και εκτιμά τα πράγματα με συναισθηματικό τρόπο. Δύσκολα πείθει εφόσον τείνει να συμπεράνει μέσα από συναισθηματικές προβολές. Όταν η ατροφία της διανόησης γίνει υπερβολική, έχουμε υστερικά συμπτώματα και νηπιακή συμπεριφορά.

3. Ο εξωστρεφής κατά αίσθηση τύπος

Λέγεται και αντιληπτικός τύπος. Προέχουν οι αισθήσεις του. Δίνεται αλλά και δένεται με αυτές στα εξωτερικά αντικείμενα, χωρίς να νοιάζεται για λογικές επεξεργασίας και συναισθηματικές εμβαθύνσεις. Επιδιώκει την απόλαυση και καλοπέραση, είναι εύθυμος και αξιαγάπητος, εύπιστος. Μπορεί να καταντήσει ακόλαστος, ζηλιάρης και καχύποπτος. Η ενόραση είναι ελάχιστα ανεπτυγμένη σε αυτόν.

4. Ο εξωστρεφής ενορατικός τύπος

Συναντάται περισσότερο στις γυναίκες. Αντιλαμβάνεται τα πράγματα «ασυνείδητα» και πολλές φορές χωρίς λογική. Με κανένα ή ελάχιστα στοιχεία προβλέπει πρόσωπα και καταστάσεις μελλοντικώς. Έχει σιγουριά για το μέλλον. Συλλαμβάνει νέες ιδέες. Είναι δημιουργικός και προωθεί τα πράγματα. Περιφρονώντας τα της αίσθησης πράγματα εκτρέπεται σε δογματισμούς και αβάσιμες μελλοντολογίες. Εγκαταλείπει μισοτελειωμένα τα πράγματα για να ασχοληθεί με άλλα.

Β. Ο ΕΣΩΣΤΡΕΦΗΣ ΤΥΠΟΣ

Γενική τάση της συνείδησης

Έχει δικές του αρχές και αντιλήψεις με τις οποίες βλέπει, βιώνει και κρίνει την πραγματικότητα. Η υποκειμενική του διάθεση προσδιορίζει τις αντιλήψεις του. Δεν τον νοιάζει να προσαρμοστεί στο περιβάλλον, αλλά απαιτεί αυτό από το περιβάλλον. Αν και οι θεωρίες του δεν συμφωνούν με την πραγματικότητα, τότε τόσο το χειρότερο για την πραγματικότητα. Καταλαβαίνουμε έτσι την ιδιορρυθμία, αντικοινωνικότητα, εγωισμούς και φιλαυτία του εσωστρεφή.

Η τάση του ασυνείδητου

Περιφρονώντας την πραγματικότητα ενισχύεται ασυνείδητα η επιρροή των αντικειμένων πάνω του, μέχρι βαθμού επικίνδυνου. Έτσι ένας φανατικός αγώνας για ελευθερία του πνεύματος μπορεί να γίνει ασυνείδητη έξαρση από οικονομικούς και υλικούς παράγοντες. Η ανεξαρτησία της δικής του γνώμης κινδυνεύει να γίνει αγχώδης υποταγή στην κοινή γνώμη. Η ηθική υπεροχή σε εξευτελισμό της προσωπικότητας. Τέλος η υπερβολική εσωστρέφεια καταλήγει σε νεύρωση που χαρακτηρίζεται από αποφασιστικότητα, έμμονες ιδέες, ισχυρή ευσυγκινησία, χρόνια υπερκόπωση.

1. Ο εσωστρεφής διανοητικός τύπος

Το εξωτερικό περιβάλλον είναι απλώς η αφετηρία του. Πρώτο το μέλημα να αναγάγει το περιβάλλον στις δικές του υποκειμενικές αρχές και ιδέες μέσα από ισχυρούς εσωτερικούς παράγοντες. Είναι επιφυλακτικός ή ακόμη και αρνητικός στα αντικείμενα. Εμβαθύνει χωρίς να επεκτείνει στις εντυπώσεις και εμπειρίες. Οι κρίσεις του φαίνονται συνήθως απότομες, ψυχρές και αυθαίρετες. Προσπαθεί να επιβάλει τα δικά του διανοήματα και πολλές φορές συγχέεται σε ένα κόσμο από παρανοήσεις. Συχνά ντύνεται και συμπεριφέρεται αδέξια. Στο επάγγελμά του αρχικά διαθέτει δυσμενώς τους συναδέλφους και προϊστάμενους, αλλά η καλύτερη γνωριμία μαζί του πολλές ικανότητες και απόθεμα καλοσύνης. Δεν έχει ανεπτυγμένο το συναίσθημα, για αυτό στις συμπεριφορές και σχέσεις του δείχνει αδεξιότητα και παιδική αφέλεια.

2. Ο εσωστρεφής συναισθηματικός τύπος

Το ανεπτυγμένο του συναίσθημα γεννάει μέσα του συναισθηματική ένταση. Επειδή η ροπή δεν εκδηλώνει προς τα έξω τον συναισθηματικό του κόσμο, τον κρύβει από τους άλλους. Έτσι παρουσιάζεται σιωπηλός και δυσκολονόητος ή αντίθετα εκρήγνυται σε συναισθηματικές κρίσεις. Κάθε λανθάνουσα αρχετυπική εικόνα του είναι γεμάτη συναισθηματικούς τόνους. Τα εγωιστικά συναισθήματα που τον κατέχουν φανερώνουν αυταρέσκεια και θέλει να έχει την αποκλειστικότητα στο ενδιαφέρον των άλλων. Η κατάσταση της έκτασης του είναι πολύ γνώριμη. Βιώνει τις παραστάσεις με συναισθηματική ένταση, αντίθετα προς τον εσωστρεφή διανοητικό που τις βιώνει σε βάθος. Θέλει να υπερέχει και να άρχει σε αντικείμενα, περιβάλλον και ανθρώπους. Έτσι συχνά εξελίσσεται σε φιλόδοξο, αρχομανή ή ακόμη τυραννικό. Παθολογική έκφραση των χαρακτηριστικών αυτών δημιουργούν νευρασθένεια και ψυχοπάθεια.

3. Ο εσωστρεφής αντιληπτικός (κατά αίσθηση) τύπος

Η ψυχική του διάθεση παρεμβαίνει έντονα στην πορεία που διανύει ο εξωτερικός ερεθισμός μέχρι να γίνει συναίσθηση και συναίσθημα. Έτσι το τελικό αίσθημα-αντίληψη είναι αυστηρά υποκειμενικά εφόσον ο εξωτερικός ερεθισμός χρωματίζεται έντονα από τις προδιαθέσεις, τις βαθύτερες παραστάσεις του και τις αρχετυπικές του εικόνες που λανθάνουν στο ασυνείδητο. Φαίνεται ήρεμος και αδιάφορος. Πραγματικά όμως είναι μαγεμένος από βαθιές εντυπώσεις του. Έχει συνήθως ανεπτυγμένο και συναίσθημα και διανόηση, οπότε δυσκολεύεται να εκφραστεί και να τον κατανοήσουν ή ακόμη να κατανοήσει ο ίδιος τον εαυτό του. Λύπη τον κυριεύει όταν ο εξωτερικός κόσμος αποκαλύπτεται διαφορετικός από τις δικές του αντικειμενικές εκτιμήσεις. Όταν αυτό επεκταθεί υπερβολικά γεννιούνται έμμονες ιδέες που οδηγούν σε ψυχασθένεια.

4. Ο εσωστρεφής ενορατικός τύπος

Συλλαμβάνει την αλήθεια πίσω από εικόνες και αντικείμενα με μεγάλη σαφήνεια. Έρχεται εύκολα σε επαφή και σύλληψη με αρχετυπικές εικόνες. Βλέπει βαθιά στις ψυχές και προλέγει συχνά τα μέλλοντα. Απεχθάνεται την πραγματικότητα όπως έχει και την αποφεύγει. Φαίνεται να είναι απών, το βλέμμα του προσηλωμένο σε κάτι μελλοντικό και άσχετο με τον αισθητό κόσμο. Υπερβολική ένταση των χαρακτηριστικών αυτών κυριεύουν την συνείδηση με ενορατικές εσωτερικές εικόνες, έμμονα αισθήματα και οδηγούν σε νεύρωση (υποχονδρία), έμμονες δεσμεύσεις, προσκόλληση σε ορισμένα γεγονότα ή πράγματα, υπερευαισθησία των αισθητηρίων κ.λπ.

Επίλογος

Ο άνθρωπος γεννιέται με κάποια τάση προς ένα των οκτώ ανθρώπινων τύπων κατά Γιούνγκ ή με κάποιους συνδυασμούς των τάσεων αυτών. Η τάση αυτή είναι το εργαλείο της ψυχικής ζωής του ατόμου, αλλά ταυτόχρονα και το μέσο καταστροφής του αν το χρησιμοποιήσει μονομερώς. Για αυτό πάντα χρειάζεται το συμπλήρωμα αυτής της τάσης με την αντιρροπική και συμπληρωματική της ώστε το άτομο να είναι ισορροπημένο και υγιές. Βέβαια στην εποχή του Γιούνγκ και σήμερα πολύ περισσότερο βλέπουμε τον κόσμο γεμάτο νευρώσεις και ψυχασθένειες, λόγω του μονομερούς τρόπου ζωής. Ο ίδιος ο πολιτισμός καταστρέφεται από τις νευρώσεις, την ψυχασθένεια και την τρέλα του. Εμείς εκπλησσόμαστε για το «ολιστικό» και «δυναμικά αλληλοεπηρεαζόμενο» περιβάλλον που μας φανερώνει ο Γιούνγκ μέσα στην ανθρώπινη ψυχή, αλλά και στις σχέσεις της με τον κόσμο και την φύση.

Το μόνο που μπορούμε να πούμε για τον μεγάλο αυτό σοφό της αρχής του αιώνα μας (μάλλον του μεγαλύτερου μέρους του εφόσον πριν το 1900 και μέχρι το 1961 που πέθανε εργάστηκε εντατικά κι ακούραστα) είναι πως ΗΡΘΕ ΠΡΟΩΡΑ ΣΤΗΝ ΑΝΘΡΩΠΟΤΗΤΑ. Θα τελειώσουμε την εργασία αυτή με λίγα λόγια του καθηγητή Ε. Bohler για τον άνθρωπο Γιούνγκ: «Με την τεράστια έκταση του έργου της ζωής του και την προσωπική επίδραση που πήγασε από τον Γιούνγκ σαν άνθρωπο και σαν ερευνητή, μόλις που μπορεί να υπολογίσει ο αμύητος τι σημαίνει αυτό, δηλαδή ότι, μπροστά στο πλήθος των ιδεών που τον κατέκλυσαν, διαφύλαξε το επιστημονικό του ήθος, ότι παρέμεινε ο ανεξάρτητος, ο νηφάλιος, ότι διαφύλαξε την αλήθεια σαν κάτι αιωρούμενο και όχι τελειωμένο, σαν κάτι δυναμικό, πανάρχαιο και αιώνια νέο. Σε αυτά ακριβώς βρίσκεται η μοναδικότητα της προσωπικότητάς του στην εποχή της φτηνής προπαγάνδας και της απλής σκέψης του συστήματος.»