Γράμματα του Ιωάννη Συκουτρή

Ο ερωτευμένος δάσκαλος Ιωάννης Συκουτρής

ΤΑΚΗΣ ΘΕΟΔΩΡΟΠΟΥΛΟΣ

• 

Σεπτέμβριος 1938: Το Εθνικό Θέατρο για πρώτη φορά στην Επίδαυρο με την «Ηλέκτρα» του Σοφοκλή σε σκηνοθεσία Δημήτρη Ροντήρη και μουσική Δημήτρη Μητρόπουλου. Διακρίνονται οι Κατίνα Παξινού (αριστερά) και Ελένη Παπαδάκη (δεξιά).

ΕΤΙΚΕΤΕΣ:

«ΜΕ ΦΙΛΙΑΝ ΠΑΝΤΟΤΙΝΗΝ ΚΑΙ ΑΔΟΛΗ»
Γράμματα του Ιωάννη Συκουτρή στις μαθήτριές του (1933-1937)
εισαγ.: Γεώργιος Α. Χριστοδούλου
επίμετρο: Ελένη Ράμφου
εκδ. ΜΙΕΤ

«Ολοένα αισθάνομαι να σκοτεινιάζη γύρω μου και μέσα μου… Τραυώ διαρκώς μπροστά και απόπειρες κάνω πολλές να ξεφύγω από το πολυδαίδαλο αδιέξοδο που μ’ έχει σπρώξει η ζωή, η μοίρα μου καλύτερα. Μια μοίρα δε θέλω να πω σκληρή και κακή -σ’ αυτήν χρωστώ και τις πιο μεγάλες μου χαρές- αλλά πάντα που μου καθιστά τη ζωή σαν μια πορεία ενός υποζυγίου που το έζεψαν και το σέρνουν προς τον γκρεμό».

Μικρό απόσπασμα από την επιστολή που έστειλε ο Ιωάννης Συκουτρής στη μαθήτριά του και φίλη του Αγλαΐα Φακάλου- Μακάρωφ, την «καλή του Αγλαΐτσα», από το Elgersburg της Γερμανίας στις 3 Αυγούστου 1937. Σε λιγότερο από δύο μήνες μετά, στις 22 Σεπτεμβρίου, στο δωμάτιο του ξενοδοχείου «Κεντρικόν» στην Κόρινθο. Την παραμονή είχε ανεβεί πεζή στην Ακροκόρινθο, μόνος του―η πεζοπορία ήταν μια από τις μανίες του. Ο Βασίλης Μοσκόβης στο μυθιστόρημά του «Γενεά Ερχεται» τον φαντάζεται να περιφέρεται μόνος του στα ερείπια και να ξεναγεί κάποιους Γάλλους τουρίστες στον χώρο.

Οι εφημερίδες τις επόμενες ημέρες γράφουν πως ο Συκουτρής πέθανε από καρδιακή προσβολή. Οπως θα αποδειχθεί, πέθανε από υπερβολική δόση Veronal, το πιο διαδεδομένο υπνωτικό χάπι την εποχή εκείνη.

Εκτοτε, γύρω από το γεγονός πλέκεται ένα ολόκληρο σύμπλεγμα από αφηγήσεις, ερμηνείες και εκδοχές, που με τα χρόνια συνθέτουν ένα από τα μεγαλύτερα μυθικά συμπλέγματα της πνευματικής Ελλάδας. Μαζί με την αυτοκτονία του Περικλή Γιαννόπουλου, η αυτοκτονία του Ιωάννη Συκουτρή εξακολουθεί ακόμη και σήμερα να διεγείρει τη φαντασία ως άλυτο μυστήριο.

Αλλοι την αποδίδουν στην κρυμμένη του ομοφυλοφιλία την οποία αδυνατούσε ή φοβόταν να βιώσει στη συντηρητική αθηναϊκή κοινωνία του Μεσοπολέμου. Σημειωτέον ότι η υπόθεση περί ομοφυλοφιλίας στηρίζεται στα όσα γράφει στην περίφημη εισαγωγή του στο πλατωνικό «Συμπόσιο», κάτι σαν δίκη πνευματικών προθέσεων η οποία, αν και δεν στηρίζεται σε πραγματικά στοιχεία, εξακολουθεί να συνοδεύει την υστεροφημία του. Αλλοι υποστηρίζουν ότι το «πολυδαίδαλο αδιέξοδο που μ’ έχει σπρώξει η ζωή» είναι η αδικία που του έγινε όταν, παρά το πανθομολογουμένως σημαντικό του έργο, δεν τον εξέλεξαν καθηγητή στο πανεπιστήμιο―μάλλον επειδή παρ’ ημίν η θέση του πανεπιστημιακού καθηγητή εξακολουθεί ακόμη και σήμερα να αντιμετωπίζεται ως υπέρτατος στόχος ζωής.

Η αλήθεια είναι πως ο Συκουτρής δεν εξελέγη καθηγητής, έμεινε υφηγητής ώς το τέλος της ζωής του. Είναι επίσης αλήθεια πως το 1937 έχει ζήσει μια άνευ προηγουμένου συκοφαντική επίθεση για το «Συμπόσιο», η οποία ξεκινάει τον Οκτώβριο του 1936, δύο χρόνια μετά την έκδοση του έργου, και στην οποία χοροστατεί κάποιος συνταξιούχος φυσικός από την Πάτρα, διευθυντής κάποιου περιοδικού «Εφηρμοσμένων Επιστημών και της Βιομηχανίας». Τους λίβελους κατά της έκδοσης, όπου απόψεις του Πλάτωνα αποδίδονται στον Συκουτρή για να στοιχειοθετήσουν την «προσβολή της ηθικής» τους, προσυπογράφουν οι συνήθεις διαχρονικά εκπρόσωποι της κοινής γνώμης. Βλέπουμε ανάμεσά τους ενώσεις λεμβούχων, κουλουροπωλών, εστιατόρων και ετέρων επιτηδευματιών οι οποίοι, ως Ελληνες, έχουν άποψη για τον Πλάτωνα. Δεν είναι τυχαία η εκστρατεία κατά του «Συμποσίου» που αποτελεί και τον πρώτο τόμο της σειράς «Ελληνική Βιβλιοθήκη» της Ακαδημίας Αθηνών στην οποία εργαζόταν ως επιμελητής.

Επειδή σε πείσμα των σοφών δημοσιολογούντων που κάθε φορά εμφανίζονται ωσάν να γνωρίζουν τους λόγους που οδηγούν τους απελπισμένους στην αυτοχειρία, συνήθως ταπεινοί οικονομικοί στις μέρες μας, η αυτοκτονία παραμένει ένας από τους πιο δυσεπίλυτους γρίφους της ανθρώπινης κατάστασης, πρέπει να είμαστε προσεκτικοί. «Το μεγαλύτερο φιλοσοφικό πρόβλημα της εποχής μας» αποκαλεί την αυτοχειρία ο Καμί. Πρέπει να συντρέχουν πολλοί λόγοι για να συνθέσουν το αναπότρεπτο και, το κυριότερο, αυτοί οι λόγοι πρέπει να είναι εσωτερικευμένοι με τον τρόπο που εσωτερικεύουν το πεπρωμένο οι ήρωες της τραγωδίας.

Στις επιστολές του τόμου, ο Συκουτρής απευθύνεται σε τέσσερις μαθήτριές του, την Αγλαΐα Φακάλου, τη Μαρία Κακισοπούλου, τη Μαρίκα Στρομπούλη και την Ηρώ Κουρμπέτη. Είναι μάλλον προφανές από το ύφος, τους χαρακτηρισμούς και την τρυφερότητα των χαρακτηρισμών που τους απευθύνει πως μπορεί η σχέση του μαζί τους να ήταν «πλατωνική», όμως δεν ήταν απαλλαγμένη από ερωτική τρυφερότητα. Δημοφιλής, προσελκύοντας στις παραδόσεις του ένα μεγάλο κοινό που δεν αποτελείται μόνον από ειδικούς, ξεχωρίζει κάποιες από τις θαυμάστριές του και συνομιλεί μαζί τους. «Τόκος εν τω καλώ» που λέει και ο Πλάτων.

Η δύναμη της επιστολής

Στην επιστολή του της 12 Αυγούστου 1935 προς την Αγλαΐα, ο Συκουτρής αναφέρεται σε κάποιον φίλο του, τον οποίον γνώρισε από μικρό, και την ιστορία του τη σκέφτεται σχεδόν κάθε μέρα. Ο επιστολογράφος βρίσκεται στην Ικαρία μαζί με τη σύζυγό του Χαρά και η διάθεσή του είναι εμφανώς λυρική. Η επιστολή είναι πολυσέλιδη. Ξεχωρίζει όμως η αναφορά στον θυελλώδη έρωτα του «φίλου του» προς μια γυναίκα, η οποία «με την αγνότητα επίσης της θαλάσσης -αφρισμένη και αγριεμένη τον εζήτησε, τον έσφιξε, τον ικέτευσε, τον χάιδευσε, τον κολάκευσε- όλα μαζί με μια τέτοια δύναμη και τέτοιαν ομορφιάν… όσα μόνη η μανία της αγάπης δίδει σε μια γυναίκα ξεχωριστή και ανώτερη…». Και λίγο πιο κάτω: «Μα για πάντα έμεινε στην ψυχή του, και η ψυχή του κούφια τώρα με σαπισμένα τα θεμέλια…». Είναι προφανές ότι μιλάει για τον εαυτό του.

Είναι η δύναμη αυτού του έρωτα που ρίχνει τη σκιά της «γύρω του και μέσα του»; Είναι η αδικία που του επεφύλασσαν οι συνάδελφοί του στο πανεπιστήμιο; Είναι η κλειστοφοβία που προκαλεί στο ανοιχτό μυαλό του όλη η υπόθεση με τις επιθέσεις κατά της έκδοσης του «Συμποσίου»; Και μήπως σε όλα αυτά προστίθεται και η απογοήτευση που αισθάνεται μετά την επίσκεψή του στη Γερμανία του εθνικοσοσιαλισμού; Αυτή τη Γερμανία που δεν αισθάνεται μόνον πνευματικό του συγγενή αλλά περιμένει πως ο εθνικοσοσιαλισμός με τις αρχαιοελληνικές αναφορές του θα επανιδρύσει το πνεύμα της αρχαίας Ελλάδας στον σύγχρονο κόσμο, κάτι που ο ίδιος προσπαθεί να κάνει με το έργο του σκανδαλίζοντας τους παθητικούς αποδέκτες του Πλάτωνα, οι οποίοι κατέχουν τις πανεπιστημιακές έδρες της Φιλολογίας. Το καλοκαίρι του 1937, λίγο πριν αυτοκτονήσει, στο τελευταίο του ταξίδι, η Γερμανία θα τον απογοητεύσει με το μιλιταριστικό της πνεύμα.

Δεν είμαι θιασώτης της επιστολικής λογοτεχνίας, όμως τις 40 αυτές επιστολές της απόλαυσα. Γραμμένες από έναν άνθρωπο όπως ο Συκουτρής που ήξερε να μεταπλάθει την ευαισθησία του σε λέξεις, προσθέτουν ακόμη μία άκρως ενδιαφέρουσα, και μάλλον άγνωστη, πτυχή σε μια από τις πιο εμβληματικές φυσιογνωμίες της ελληνικής πνευματικής ζωής. Αρκεί να διαβάσει κανείς την «Αργώ» του Θεοτοκά για να αντιληφθεί ποιον ρόλο μπορούσε να παίξει ένας ταλαντούχος καθηγητής σαν τον Συκουτρή στη νεολαία του Μεσοπολέμου. Για περισσότερα, να υπενθυμίσω την άκρως εμπεριστατωμένη βιογραφία του Συκουτρή από τον Διονύσιο Αλικανιώτη.

Έντυπη

Ιωάννης Συκουτρής

Το "Συμπόσιο" του Πλάτωνα και η αυτοκτονία του Ιωάννη Συκουτρή (21 Σεπτεμβρίου 1937)

Ο Ιωάννης Συκουτρής γεννήθηκε στην Σμύρνη, το 1901. Η οικογένειά του ήταν φτωχή, και μόνο χάρη στη βοήθεια της Αρχιεπισκοπής της Σμύρνης μπόρεσε να τελειώσει το σχολείο. (Εντύπωση είχε προκαλέσει η ικανότητά του να χειρίζεται την αρχαία ελληνική και τα κείμενα που δημοσίευε στο περιοδικό του σχολείου.) Όταν το 1918 αποφοίτησε απ' την Ευαγγελική Σχολή διορίστηκε κατευθείαν ως δάσκαλος σε χωριό της Μανγησίας. Το επόμενο έτος μετακόμισε στην Αθήνα για να σπουδάσει στην Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών.

Οι σπουδές του πολλές (εκτός των άλλων σε πανεπιστήμια του Βερολίνου και της Λειψίας κοντά σε μεγάλους φιλολόγους όπως ο Ούλριχ Βιλαμόβιτς και ο Βέρνερ Γιέγκερ) και οι μελέτες και δημοσιεύσεις του ακόμα περισσότερες. Τον ζητούσαν ξένα πανεπιστήμια όμως αυτός απέρριπτε τις προσφορές και επέμενε να διδάξει στην Ελλάδα. 

Το 1936 επιχείρησε να γίνει καθηγητής της Αρχαίας Ελληνικής Φιλολογίας στην Φιλοσοφική Σχολή. Οι εχθροί του επιχείρησαν -και κατάφεραν σε μεγάλο βαθμό- να τον απαξιώσουν για να μην αποκτήσει την έδρα. Χρησιμοποίησαν τη μετάφραση που είχε κάνει ο Συκουτρής στο Συμπόσιο του Πλάτωνα (τον κατηγόρησαν ψευδώς πως επινόησε αναφορές στις γενετήσιες σχέσεις στην αρχαία Ελλάδα) και τον κυνήγησαν ανελέητα. Παρότι ο ίδιος απέδειξε πως η μετάφρασή του ήταν σωστή, κλείστηκε στον εαυτό του και υπέφερε από κατάθλιψη που τον οδήγησε στην αυτοκτονία...

Ο Συκουτρής πήρε δηλητήριο και πέθανε σε ξενοδοχείο της Κόρινθου την 21η Σεπτεμβρίου του 1937.

Η κηδεία του έγινε το επόμενο πρωί στην Αθήνα. Παρόντες εκτός απ' τη σύζυγό του ήταν λιγοστοί καθηγητές του Πανεπιστημίου και μερικοί μαθητές του...

Το 1931, με πρωτοβουλία του υπουργού Παιδείας Γεωργίου Παπανδρέου, η κυβέρνηση Βενιζέλου προσπάθησε να καλύψει ένα σημαντικό κενό της Ελληνικής εκπαίδευσης, αλλά και του νεοελληνικού πολιτισμού γενικότερα, εκδίδοντας όλα τα κείμενα των Αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων υπό την αιγίδα της Ακαδημίας Αθηνών. Η νέα αυτή έκδοση υπό τον τίτλο "Ελληνική βιβλιοθήκη", τίτλος που παρέπεμπε ευθέως στην προσπάθεια του Κοραή 120 χρόνια πριν, θα περιείχε εκτός από το Αρχαίο κείμενο μετάφραση στην απλή καθαρεύουσα καθώς και συνοπτικό πρόλογο για μια γενική εισαγωγή στο κάθε έργο. Σύμφωνα με τον σχετικό νόμο 5058/1931 κάθε χρόνο το υπουργείο Παιδείας θα έθετε 350.000 δρχ στην διάθεση της Ακαδημίας για τον σκοπό αυτό. Η Ακαδημία σε συνεδρίαση της αποφάσισε ομόφωνα να αναθέσει το έργο της "νέας Ελληνικής βιβλιοθήκης" στον υφηγητή Ιωάννη Συκουτρή. 

Αυτή η επιλογή δεν έγινε καθόλου τυχαία καθώς ο Συκουτρής, παρά το νεαρό της ηλικίας του (μόλις 30 ετών τότε), ήταν αναμφίβολα ένας από τους κορυφαίους Έλληνες φιλολόγους της εποχής του με ευρύ ερευνητικό έργο ενώ οι επιστημονικές του εργασίες τύγχαναν διεθνούς αναγνώρισης. Ο Συκουτρής, γεννημένος στην Σμύρνη το 1901, υπήρξε μια σπάνια περίπτωση Έλληνα διανοούμενου και φιλολόγου, ο οποίος με το έργο του προσπάθησε να βοηθήσει τους νεοέλληνες να προσεγγίσουν τον κόσμο της Αρχαίας Ελλάδας απορρίπτοντας την τυπολατρία και την σχολαστικότητα των προκατόχων του. Παρά το νεαρό της ηλικίας του, ήταν πασίγνωστος για τις γνώσεις και το πάθος για την Αρχαία Ελλάδα, αλλά και την μεταδοτικότητα του ως καθηγητής, καθώς οι πανεπιστημιακές παραδόσεις του συγκέντρωναν ευρύτερο ενδιαφέρον από τον στενό πανεπιστημιακό κύκλο. Η πρώτη μεγάλη του επιτυχία που το καθιέρωσε στους κορυφαίους φιλολόγους παγκοσμίως ήταν η διδακτορική του διατριβή μετά το τέλος των σπουδών του στο πανεπιστήμιο της Λειψίας, στην οποία αποδείκνυε ότι ο επιτάφιος του Δημοσθένη δεν ήταν νόθος. Η διατριβή αυτή έκανε τόσο μεγάλη εντύπωση ώστε να τον παραδεχθεί ακόμη και ο πολύς Γερμανός Βιλαμόβιτς(1).

Ο ίδιος υποστήριζε δημοσίως ότι η υψηλή διανόηση και η πνευματικότητα δε μπορεί παρά να είναι υπόθεση των ολίγων, των εκλεκτών και εκ των πραγμάτων μη προσβάσιμες από τους πολλούς - τον λαό. Αν και οπαδός της καθαρεύουσας υποστήριξε την χρήση της δημοτικής στην λογοτεχνία και την ποίηση, με κορυφαία έκφραση της θέσης αυτής, την εργασία του για τον Παλαμικό "Δωδεκάλογο του γύφτου". Είναι αναμφίβολο πως οι καινοτόμες και ριζοσπαστικές ιδέες του Συκουτρή έβρισκαν πολλούς εχθρούς τόσο στις τάξεις των αριστερών διανοούμενων (Γληνός κτλ), όσο και σε υπερσυντηρητικούς κύκλους της Ελληνικής εκπαίδευσης, εχθρότητα που εκφράστηκε, όπως θα δούμε, στην περίπτωση της μετάφρασης του "Συμποσίου" (2).        

Αν και η απόφαση πάρθηκε το 1931, η υλοποίηση της ξεκίνησε μόλις το 1933 με δύο έργα: το "Συμπόσιο" του Πλάτωνα με εισαγωγή και μετάφραση του Συκουτρή και το "Περί Ποιητικής" του Αριστοτέλη με εισαγωγή του Συκουτρή και μετάφραση του Σίμου Μενάνδρου. Η έκδοση του "Συμπόσιου" έγινε μέσα στο 1934 και αρχικώς έτυχε διθυραμβικών κριτικών τόσο από διεθνούς φήμης φιλολόγους του εξωτερικού (F. H. Marshal καθηγητής πανεπιστημίου Λονδίνου, Hans Herter, καθηγητής πανεπιστημίου Βόννης), αλλά και από Έλληνες φιλολόγους και ανθρώπους του πνεύματος όπως ο Γρηγόριος Ξενόπουλος, ο Αχιλλέας Κύρου, ο Αχιλλέας Τζάρτζανος, ο Σπυρίδων Μελάς κ.α. Η κριτική των περισσοτέρων εστιάστηκε στο γεγονός ότι ο πρόλογος ήταν περισσότερο εκτεταμένος από όσο έπρεπε, ενώ στην μετάφραση είχε χρησιμοποιηθεί η απλή καθαρεύουσα και όχι η δημοτική. Όλοι όμως αναγνώριζαν την ικανότητα του Συκουτρή να εμβαθύνει και να αποδίδει με απλότητα και χάρη την μεγαλοφυΐα της Πλατωνικής σκέψης, αλλά και την ευκρίνεια της μετάφρασης του που καταφέρνει να αποδίδει πιστά τις Πλατωνικές έννοιες και ιδέες. Αλλά και ο ίδιος ο Παπανδρέου που ως υπουργός είχε εμπνευστεί  την δημιουργία της συγκεκριμένης φιλολογικής σειράς λαμβάνοντας τον δημόσιο έπαινο από τον Συκουτρή, αν και πλέον αντιπολιτευόμενος σε εποχές ακραίας πολιτικής αντιπαράθεσης, έδωσε συνέντευξη στηρίζοντας το έργο του Συκουτρή δηλώνοντας την ελπίδα του πως το "Συμπόσιο" θα ήταν μόνο η αρχή μιας μεγάλης προσπάθειας για την έκδοση όλων των κειμένων των Αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων.

Σύντομα όμως ξεσηκώθηκε μια έντονη πολεμική εναντίον του "Συμποσίου" του Συκουτρή, καθώς στον πρόλογο του έργου ο συγγραφέας είχε μια μικρή ενότητα για τον παιδικό έρωτα στην Αρχαία Αθήνα στο οποίο υποστήριζε ότι η ομοφυλοφιλία μεταξύ των εφήβων και μεγαλυτέρων ήταν μια διαδεδομένη συνήθεια στις ανώτερες κλίμακες της Αρχαίας Ελληνικής κοινωνίας. Με εκκίνηση την θέση αυτή, το Φθινόπωρο του 1936 ξεκίνησε μια εκστρατεία εναντίον του Συκουτρή από το περιοδικό "επιστημονική Ηχώ" και τον Σπυρίδωνα Παπανικολάου. Αναμφίβολα η πολεμική εναντίον του Συκουτρή που αναπτύχθηκε, δεν είχε επιστημονικό υπόβαθρο με απτά επιχειρήματα εναντίον των θέσεων που είχε αναπτύξει, αλλά πότε κατηγορούσε τον φιλόλογο ως διαβολέα των Αρχαίων Ελλήνων, πότε τον κατηγορούσε ως υμνητή της ομοφυλοφιλίας, ως χυδαίο υβριστή της ηθικής των Αρχαίων Ελλήνων, ενώ ψευδώς διέδιδε ότι η Ακαδημία απέσυρε το βιβλίο όταν ήταν γνωστό πως αυτό είχε εξαντληθεί ήδη από το 1935.

Είναι αναμφίβολο πως η πολεμική που αναπτύχθηκε ευνοήθηκε από την συντηρητική πολιτική στροφή της Ελλάδας με την δικτατορία της 4ης Αυγούστου, ενώ πιθανά είχε σχέση με την προσπάθεια κύκλων ο Συκουτρής να μην αναγορευθεί καθηγητής πανεπιστημίου Αθηνών στην θέση που θα προκήρυσσε η Φιλοσοφική Σχολή, ενώ στην θέση του προοριζόταν ο Ιωάννης Σταματάκος, επίσης λαμπρός φιλόλογος και οπαδός της καθαρεύουσας. Η ένταση της πολεμικής ανέβηκε όταν ο Παπανικολάου αλλά τα διοικητικά συμβούλια πολιτιστικών συλλόγων των Πατρών, έστειλαν έγγραφες διαμαρτυρίες στο υπουργείο Παιδείας για το θέμα, οι οποίες έφτασαν κάποτε μέχρι και το πρωθυπουργικό γραφείο του Μεταξά (3), ο οποίος διέταξε αμέσως μια επιτροπή να μελετήσει το θέμα και να γνωμοδοτήσει εντός μικρής διορίας, χαρακτηρίζοντας το ζήτημα ως επείγον.

Η απάντηση του υπουργείου Παιδείας στις καταγγελίες αυτές υπήρξε σαφής και κάθετη: ο Συκουτρής δεν υπεράσπιζε την ομοφυλοφιλία αντιθέτως καθαρά την αποδοκίμαζε, αλλά και η εργασία του ήταν απολύτως τεκμηριωμένη χωρίς να ανιχνεύεται πουθενά προσπάθεια να θιχτεί ο Αρχαίος Ελληνικός πολιτισμός. Αν και πολλοί θα περίμεναν το αντίθετο η κυβέρνηση Μεταξά δεν συγκινήθηκε από τις αστήριχτες κατηγορίες εναντίον του Συκουτρή. Οι κατήγοροι του συνέχισαν απτόητοι στρεφόμενοι εναντίον του

Αρχιεπίσκοπος Αθηνών και πάσης Ελλάδος Χρυσόστομος Α΄

Αρχιεπισκόπου Χρυσοστόμου, γιατί ως μέλος της Ακαδημίας Αθηνών δεν εμπόδισε την έκδοση του Συμποσίου, 83 σωματεία των Πατρών υπέγραψαν δημόσιες επιστολές διαμαρτυρίες, ενώ στους κατήγορους προστέθηκε ο εκδότης της εφημερίδας "Αθήναι" Γεώργιος Πωπ, ο οποίος κατηγόρησε τον Συκουτρή ότι δεν είχε καταλάβει τις λειτουργίες της Αρχαίας Ελληνικής κοινωνίας παραθέτοντας τους αυστηρούς Αρχαίους Ελληνικούς νόμους εναντίον της ομοφυλοφιλίας.

Πολύ σύντομα η εκστρατεία απέδωσε καρπούς. Ο Αρχιεπίσκοπος Χρυσόστομος δήλωσε πως δεν έμαθε εγκαίρως για την έκδοση του "Συμποσίου", αλλά διαμαρτυρήθηκε έντονα όταν το πληροφορήθηκε, ενώ η Ακαδημία σε απάντηση της υποσχέθηκε ότι σε μελλοντική έκδοση θα αφαιρούσε το επίμαχο τμήμα από την εισαγωγή.Εδώ οφείλουμε να αναφέρουμε πόσο διαφορετική ήταν η συμπεριφορά του αρχιεπισκόπου Κύπρου Νικόδημου, ο οποίος σε μια αντίστοιχη περίπτωση όταν ο Συκουτρής δίδασκε στην Κύπρο στήριξε τον νεαρό φιλόλογο αδιαφορώντας για τις αντίθετες φωνές που τον κατηγορούσαν για αθεΐα.

Αρχικώς ο Συκουτρής υποτίμησε τις αντιδράσεις και περιορίστηκε σε δύο λεπτομερή άρθρα - απαντήσεις στην "Καθημερινή" του Γεωργίου Βλάχου, εφημερίδα που υπερασπίστηκε τον Συκουτρή κατά την διάρκεια της διαμάχης. Επειδή όμως ο θόρυβος έβαινε αυξανόμενος, ο Συκουτρής έχασε την ψυχραιμία του και αποφάσισε να τυπώσει την απάντηση του σε φυλλάδιο υπό τον τίτλο "εκστρατεία κατά του Συμποσίου" τον Ιούνιο του 1937. Στο φυλλάδιο αυτό εξήγησε την σκοπιμότητα της αναφοράς στον "παιδικό έρωτα", την προσπάθεια του να περιγράψει μια πραγματικότητα με επιστημονικό τρόπο και ακρίβεια χωρίς υποθέσεις η συμπληρώσεις, στηριζόμενος απολύτως στις πηγές. Τέλος παράθεσε τα χωρία του προλόγου στο "Συμπόσιο", στα οποία φαινόταν η ξεκάθαρη αποδοκιμασία του για το φαινόμενο αυτό. Αλληλέγγυοι με τον Συκουτρή, ανάμεσα στους άλλους, στάθηκαν με άρθρα τους στον τύπο ο Γρηγόριος Ξενόπουλος, ο Στρατής Μυριβίλης, ο Π. Χάρης και ο Δημήτριος Φωτιάδης.

Οι αντίπαλοι του Συκουτρή δεν πτοήθηκαν από το φυλλάδιο - απάντηση του, και ο Παπανικολάου υπέβαλλε μήνυση εις βάρος του Συκουτρή για συκοφαντική δυσφήμιση και εξύβριση. Ο Συκουτρής 

Η θέα από τον Ακροκόρινθο σήμερα

απάντησε με δύο ακόμη άρθρα του στην εφημερίδα "Καθημερινή", ενώ η επικείμενη δίκη του είχε συγκεντρώσει μεγάλο ενδιαφέρον αλλά και τα φώτα της δημοσιότητας. Ο Συκουτρής όμως, είχε αποφασίσει να δώσει τέλος στην ζωή του, πιθανά επηρεασμένος από την άδικη πολεμική εις βάρος του. Έτσι και αλλιώς η προσωπική του τοποθέτηση ως πνευματικού ανθρώπου αντιμετώπιζε χωρίς φόβο τον θάνατο, κάτι που φαίνεται ανάγλυφα στο απόσπασμα του επιμέτρου.

Στις 18 Σεπτεμβρίου 1937 ο Συκουτρής ταξίδεψε με τρένο για την Κόρινθο, όπου και έμεινε σε ξενοδοχείο και συναντήθηκε επανειλημμένα με τον φίλο του φιλόλογο Ιωάννη Γιαμπουράνη. Την Τρίτη 21 Σεπτεμβρίου ο Συκουτρής αποφάσισε να ανέβει στον Ακροκόρινθο για να θαυμάσει -για τελευταία φορά όπως αποδείχθηκε - τη Ελληνική φύση. Ζήτησε από κάποιο ημιονηγό να τον βοηθήσει να ανέβει και στη άρνηση του απάτησε: "θα κάνω μόνος μου και αυτό τον τελευταίο δρόμο". Εκεί στον Ακροκόρινθο ο Συκουτρής θα γράψει ένα δυσανάγνωστο βιαστικό σημείωμα προς τον καθηγητή του πολυτεχνείου Άγγελο Καλαμαρά στο οποίο κληροδοτούσε τα βιβλία του στην Ακαδημία, άφηνε ένα χρηματικό πόσο στην γυναίκα του και ζητούσε να δημοσιευτεί το τμήμα της εισαγωγής στην "ποιητική" του Αριστοτέλη που είχε ολοκληρώσει χωρίς κανείς να προσπαθήσει να το συμπληρώσει. Το βράδυ της ίδια ημέρας ο Συκουτρής επέστρεψε στο ξενοδοχείο κατάκοπος. Την επόμενη ημέρα βρέθηκε στο δωμάτιο του νεκρός από συγκοπή της καρδιάς. Οι εφημερίδες της εποχής έγραψαν την συγκοπή ως αιτία του θανάτου, αλλά λίγους μήνες μετά μαθεύτηκε πως ο Συκουτρής είχε αυτοκτονήσει με ισχυρή δόση veronal (4). Ο θάνατος του έκανε μεγάλη εντύπωση στον πνευματικό κόσμο της εποχής του, ο οποίος παρέστη στην κηδεία του στις 24 Σεπτεμβρίου 1937 στο Α΄ νεκροταφείο. Για πολλά χρόνια υπήρχε η αμφιβολία αν αυτοκτόνησε η πέθανε λόγω προβλήματος που είχε στην καρδιά, σήμερα όμως δεν υπάρχει πλέον καμία αμφιβολία.

Η -μεταθανάτια έστω - δικαίωση δεν άργησε για τον Συκουτρή. Λίγα χρόνια μετά τον θάνατο του, το 1947, σε φιλολογικό μνημόσυνο της "Νέας Εστίας" θα μιλήσουν και θα αναδείξουν το έργο του ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος, ο Ιωάννης Θεοδωρακόπουλος, ο Ν. Τωμαδάκης και ο Θεμιστοκλής Τσάτσος. Το 1949, σε μια επίσης συντηρητική ιστορική συγκυρία, το "Συμπόσιο" θα επανεκδοθεί από την Ακαδημία Αθηνών χωρίς καμία περικοπή. Το δεκαπενταετές λαμπρό φιλολογικό έργο και το όνομα του Συκουτρή σήμερα έχουν απαθανατιστεί ως μια πολύτιμη παρακαταθήκη της Ελληνικής κλασσικής φιλολογίας, ενώ αντίστροφα τα ονόματα των διωκτών του ξεθωριάζουν και θα βρίσκονται σε υποσημειώσεις βιβλίων εκεί που οι συγγραφείς συνήθως τοποθετούν τα ασήμαντα που όμως πρέπει να αναφερθούν και αυτά. Χαρακτηριστικό είναι ότι η βιβλιοθήκη της Ακαδημίας Αθηνών σήμερα φέρει το όνομα του λαμπρού αυτού φιλολόγου. Όπως ακριβώς είχε προφητεύσει ο Συκουτρής "η σκοτεινή αυτή υπόθεσις θα καταταχθή αύριον εις τας μελανωτέρας σελίδας της πνευματικής ζωής του τόπου".  

Εμμάνουελ Καντ

Immanuel Kant ο φιλόσοφος του Διαφωτισμού

“Διαφωτισμός είναι η έξοδος του ανθρώπου από την κατάσταση της πνευματικής αδυναμίας για την οποία είναι ο ίδιος υπαίτιος. Πνευματική αδυναμία σημαίνει ανικανότητα να χρησιμοποιήσει κανείς τη νόηση του χωρίς την καθοδήγηση ενός άλλου. Υπαίτιος είναι ο άνθρωπος, όταν ο λόγος της αδυναμίας δεν είναι η έλλειψη νοημοσύνης, αλλά η αναποφασιστικότητα και η δειλία να χρησιμοποιήσει τη νόηση του χωρίς τη καθοδήγηση ενός άλλου. Sepere aude! ΤΟΛΜΗΣΕ ΝΑ ΚΑΝΕΙΣ ΧΡΗΣΗ ΤΗΣ ΝΟΗΣΗΣ ΣΟΥ! Αυτό είναι το σύνθημα του Διαφωτισμού.

Ιμμάνουελ Καντ: «Η ηθική είναι το δόγμα που μας κάνει άξιους να ευτυχίσουμε»

 

        

Παρατσούκλι	γνωστός και ως "Κάντιος"
Γέννηση	22 Απριλίου 1724 Καίνιξμπεργκ Πρωσία (τότε) Καλίνινγκραντ Ρωσία (σήμερα)
Θάνατος	12 Φεβρουαρίου 1804 (79 ετών) Καίνιξμπεργκ Πρωσία (τότε) Καλίνινγκραντ Ρωσία (σήμερα)

“Το να σταματήσει ποτέ ο άνθρωπος να προβληματίζεται μεταφυσικά είναι τόσο απίθανο όσο το να σταματήσει ποτέ να αναπνέει επειδή η ατμόσφαιρα είναι μολυσμένη”

O μεγάλος Γερμανός φιλόσοφος Immanuel Kant είναι ο φιλόσοφος του Διαφωτισμού που συνέδεσε πρώτος τον ορθολογισμό και τον εμπειρισμό τον 18ο αιώνα. Ξεκινώντας από την κριτική και την αμφισβήτηση της μεταφυσικής φιλοσοφίας έστρεψε το βλέμμα πέρα από την οντολογία, στην επιστημολογία. Το κέντρο για τον Καντ ήταν η Γνώση.

Γεννήθηκε στην πόλη Königsberg της Ανατολικής Πρωσίας το 1724. Ο Καντ σπούδασε μαθηματικά, θεολογία και φιλοσοφία από το 1740 μέχρι το 1746. Μπορούμε να διακρίνουμε γενικά δύο φάσεις στο έργο του, μέχρι τις αρχές του 1770 την προ-κριτική και από εκεί και πέρα την κριτική. Τα σημαντικότερα έργα του, ωστόσο, γράφτηκαν στην τελευταία περίοδο.

Η καντιανή κριτική φιλοσοφία θεμελιώνεται στη διάκριση της αισθητής και της νοητής γνώσης. Έτσι η γνώση μπορεί να συλληφθεί και σε παραστάσεις του εμπειρικού κόσμου. Το ζητούμενο είναι η αυτοκριτική της γνωστικής ικανότητας που συνοψίζεται στο ερώτημα “τι μπορώ να γνωρίζω;” Ο Καντ, λοιπόν απαντά με μια ιεράρχηση. Μπορούμε να γνωρίζουμε αρχικά με τις αισθήσεις, στη συνέχεια με τη διάνοια και τελικά με το νου.

O Goethe χαρακτήρισε τον Kant, όχι μόνο ως τον «αναμφίβολα σημαντικότερο των σύγχρονων φιλοσόφων» αλλά και εκείνον, του οποίου «η διδασκαλία αποδείχθηκε μακράς επιδράσεως και έχει εισχωρήσει βαθύτατα στο γερμανικό πολιτισμό». «Η φιλοσοφία του» συνεχίζει ο Goethe, «έχει επηρεάσει τους πάντες, ακόμα κι αν δεν τον έχουν διαβάσει»

Τα κυριότερα έργα του Immanuel Kant στην κριτική φιλοσοφία είναι: «Η κριτική του καθαρού λόγου» (1781), «Η κριτική του πρακτικού λόγου» (1788) και «Η κριτική της κρίσης» (1790).

Η σκέψη του Καντ (1724-1804) αποτελεί σημαντικό σταθμό στην ιστορία της νεότερης φιλοσοφίας όχι μόνο γιατί ολοκληρώνει την κριτική στροφή που εγκαινιάζει ο Descartes αλλά και γιατί σφραγίζει την πορεία ολόκληρης της μεταγενέστερης φιλοσοφίας, με την έννοια ότι αυτή βρίσκεται έκτοτε σε έναν μόνιμο κριτικό διάλογο μαζί της.

Η Κριτική του καθαρού λόγου (1781) είναι ίσως το σημαντικότερο κείμενο της νεότερης φιλοσοφίας. Στον πρόλογο της Κριτικής του ο Καντ υπόσχεται να βάλει τέρμα στην αέναη διαμάχη των μεταφυσικών συστημάτων και να φέρει την αιώνια ειρήνη στη φιλοσοφία. Προς τον σκοπό αυτόν ο λόγος πρέπει να αναλάβει το πιο επίπονο έργο, το έργο της αυτογνωσίας του, εγκαθιστώντας «ένα δικαστήριο που να του διασφαλίζει από τη μια μεριά τις νόμιμες διεκδικήσεις του αλλά και να του επιτρέπει να αποκρούει κάθε αβάσιμη αξίωσή του σύμφωνα με νόμους αιώνιους και ακίνητους». Ορίζοντας τους νόμους που διέπουν τον λόγο ο Καντ επιχειρεί να περιχαρακώσει το πεδίο ισχύος του έτσι ώστε να μπορούμε να αποφανθούμε οριστικά για τα όρια της χρήσης του. Μόνο έτσι η Μεταφυσική θα γίνει επιστήμη.

Στην Κριτική του ο φιλόσοφος συγκρίνει την αλλαγή στον τρόπο τού σκέπτεσθαι που εισάγει η υπερβατολογική φιλοσοφία του με την επανάσταση του Κοπέρνικου στην αστρονομία. Οπως ο Κοπέρνικος έκανε τον ήλιο να μένει ακίνητος και τη Γη να περιστρέφεται γύρω απ' αυτόν, έτσι και ο Καντ έκανε τον λόγο ακίνητο και τον κόσμο των πραγμάτων να περιστρέφεται γύρω του και να φωτίζεται από εκείνον. Το φως δηλαδή της γνώσης δεν εκπορεύεται από τα πράγματα, αλλά από τον λόγο. Αντίθετα συνεπώς με τη δογματική Μεταφυσική, που πρέσβευε ότι οι έννοιες πρέπει να ρυθμίζονται προς τα αντικείμενα, εκείνος τονίζει ότι τα αντικείμενα πρέπει να ρυθμίζονται προς τις έννοιες. Ανοίγει έτσι ένα νέο κεφάλαιο στην ιστορία της φιλοσοφικής σκέψης. Τη θέση της δογματικής Μεταφυσικής παίρνει η κριτική του καθαρού λόγου, ή υπερβατολογική φιλοσοφία, η οποία εξετάζει τις αρχές της προεμπειρικής γνώσης. Οι αρχές αυτές είναι ο χώρος και ο χρόνος ως μορφές της καθαρής εποπτείας, οι καθαρές έννοιες (κατηγορίες) του νου και οι ρυθμιστικές ιδέες του λόγου (κόσμος, ψυχή, θεός). Αισθητικότητα δίχως νου;

Πολλοί θεωρούν ότι η ιστορία της φιλοσοφίας τέμνεται από μια διαχωριστική γραμμή το 1781, τη χρονιά της δημοσίευσης του πιο σημαντικού έργου του, της «Κριτικής του καθαρού λόγου». Υπάρχει ένα πριν και ένα μετά. Και μετά τίποτα πλέον δεν ήταν το ίδιο. Πράγματι, είμαστε όλοι λίγο ώς πολύ καντιανοί, ακόμα και αν δεν το αντιλαμβανόμαστε. Δεν μπορεί να υπάρξει μεγαλύτερη τιμή για ένα στοχαστή από το να έχουν επηρεαστεί όλοι από αυτόν χωρίς να το αντιλαμβάνονται.

Ποιος σκέφτεται πλέον σήμερα ότι ο κόσμος είναι μόνον ένας σωρός από αισθήσεις;

Κανείς, επειδή ο Καντ μας δίδαξε να στηρίζουμε σταθερά τον κόσμο πάνω σε στέρεες δομές: τον χρόνο, τον χώρο, την αιτιότητα, την κρίση που σταθμίζει την αλήθεια. Χωρίς αυτά τα στηρίγματα δεν θα μπορούσαμε ούτε να αποκτήσουμε εμπειρία του κόσμου, ούτε να τον σκεφτούμε, ούτε και να έχουμε συνείδηση του εαυτού μας.

«Δύο πράγματα γεμίζουν την ψυχή μου θαυμασμό κι’ ευλάβεια πάντοτε καινούργια και μεγάλη…ο έναστρος ουρανός παν’ από μένα κι’ ο ηθικός νόμος μέσα μου. Αυτά τα δύο πράγματα…τα βλέπω μπροστά μου και τα συνδέω άμεσα με τη συνείδηση της ύπαρξής μου. Το πρώτο αρχίζει απ’ τη θέση που κατέχω στον αισθητό εξωτερικό κόσμο….το δεύτερο αρχίζει απ’ το αόρατο εγώ μου, απ’ την προσωπικότητά μου, και με παρουσιάζει σ’ ένα κόσμο, όπου υπάρχει το αληθινό άπειρο κι’ όπου μόνο η διάνοια μπορεί να εισδύσει…».

Ο γερμανός φιλόσοφος, διαχωρίζοντας τη θέση του από τον αγγλοσαξονικό εμπειρισμό και ωφελιμισμό, που στηρίχτηκε πάνω στο θεωρητικό σύστημα του Hobbes, υποστηρίζει ότι η έννοια του ηθικώς ορθού δεν μπορεί να έχει εμπειρικές καταβολές: οι ηθικές έννοιες είναι γνώσεις διανοητικές και δεν πηγάζουν από την εμπειρία, αλλά από την καθαρή νόηση.

Έτσι ανατρέπει τις βασικές αρχές των άγγλων ηθικών φιλοσόφων, καθώς αναζητά την πηγή των ηθικών αρχών όχι στη σφαίρα της εμπειρίας, αλλά στην περιοχή του λόγου. Ο άνθρωπος ως πράγμα καθαυτό είναι αυτόνομος, και μόνον ως προς τη βιολογική του διάσταση ετεροκαθορίζεται από τον φυσικό νόμο. Η ελευθερία του ανθρώπου συνίσταται στη δυνατότητα να υπερβεί την πίεση των εξωτερικών συνθηκών και να πράξει σύμφωνα με την καθαρή ιδέα του καθήκοντος. Εάν δεν υπάρχει ελευθερία, τότε η ηθική πράξη είναι αδύνατη, και ο άνθρωπος είναι έρμαιο των εγωιστικών και ωφελιμιστικών ροπών της ψυχής του.

Ο άνθρωπος, όπως υποστηρίζει ο Kant, πρέπει να ενεργεί σύμφωνα με την επιταγή του δέοντος, απλώς και μόνον επειδή το επιβάλλει ο βαθύτερος καθαρός εαυτός του. Η καλή θέληση, προϊόν της ανθρώπινης λογικότητας, είναι η πηγή του καθήκοντος και καθορίζεται από τον ηθικό νόμο που ενυπάρχει σε κάθε έλλογο ον. Το καθήκον υποχρεώνει αφ’ εαυτού.

Ο Kant ορίζει τελικά την ηθική όχι ως επιστήμη των νόμων της φύσης, αλλά ως επιστήμη των νόμων της ελευθερίας (των νόμων δηλαδή της ηθικής θέλησης), και την ηθικότητα ως μία πάλη ανάμεσα στις επιταγές της συνείδησης και τις ορμές της αισθητικότητας.

«…Συμπερασματικά ο Kant διαχωρίζει ριζικά την ηθική από την ψυχολογία και τη μεταφυσική. Κριτήριο του ηθικού χαρακτήρα της πράξης θεωρεί το εσωτερικό φρόνημα, δηλαδή το σεβασμό στο καθήκον που υπαγορεύεται από τον ηθικό νόμο που είναι αξίωμα του πρακτικού λόγου και κατευθύνει την καθαρή θέληση, και όχι τα συναισθήματα, τις κλίσεις ή τον υπολογισμό. Πρόκειται για μια τυπική ηθική, “αντίστροφη” του ως τότε ηθικού στοχασμού, που άσκησε επίδραση στη Γερμανία και αλλού και το φιλοσοφικό ενδιαφέρον που προκαλεί παραμένει αμείωτο ως τις μέρες μας. Τη μεταφυσική και συνάμα κοινωνική διάσταση, που έδωσε ο J.G. Fichte στην ηθική του Kant, ανάγοντάς την σε μια θεωρία αυτοπραγμάτωσης και αυτοτελείωσης, την ανέπτυξε περαιτέρω ο F. Hegel (1770-1831), θεωρώντας την ηθικότητα μορφή αυτοπραγμάτωσης του απόλυτου πνεύματος….»

Πρέπει να αναφερθεί ότι ο Καντ παρακολουθούσε τις εξελίξεις της Γαλλικής Επαναστάσεως με διάθεση κατανοήσεως των αντιμετωπιζομένων δυσκολιών της επαναστατικής κυβερνήσεως. Δεν έπαψε να υποστηρίζει την υπόθεση της επαναστάσεως ακόμη και στη δεύτερη φάση της, στην εποχή της τρομοκρατίας των Ιακωβίνων. Ετσι γράφει στο δοκίμιο του: “Περί του συνήθους γνωμικού, μπορεί να ισχύει στην θεωρία, αλλά όχι στην πράξη“ (Über den Gemeinspruch: Das mag in der Theorie richtig sein…)(1793); “Και πάνω απ΄όλα εκείνο που μου φαίνεται πιο απίθανο είναι το ν’ απελπιστώ στ’ ότι αφορά την δίκαιη υπόθεση. Την αποτυχία αυτής της επαναστάσεως θα την θεωρούσα το μεγαλύτερο δυστύχημα του ανθρωπίνου γένους. Είναι ο πρώτος πρακτικός θρίαμβος της φιλοσοφίας, το πρώτο παράδειγμα μιας κυβερνητικής μορφής που βασίζεται σε συντονισμένο και συνεπές σύστημα”

Ο Καντ ήταν εναντίον της πανευρωπαϊκής αντεπαναστατικής αναμίξεως, που είχε ως συνέπεια πανικό, σπασμωδικές πράξεις και έκτροπα στη Γαλλία. Η δημοκρατία έπρεπε να υποστηριχθεί στα πρώτα της βήματα, η πολιτική θεωρία των Ιακωβίνων έχαιρε της συμπάθειας του, τα σφάλματα της επαναστατικής κυβέρνησης έπρεπε να στιγματίζονται μέσω της ελευθερίας του λόγου. Η Εθνοσυνέλευση ήταν τελικά η πραγματοποίηση της γενικής θελήσεως, και εάν οι 754 βουλευτές συν 28 από τις αποικίες δεν ήταν σε θέση να εξασφαλίσουν την σωστή πολιτική κρίση, ποιός επιτέλους θα ήταν σε θέση να κρίνει πολιτικά σωστά;

ΣΠΙΝΟΖΑ: Ο ΡΑΣΙΟΝΑΛΙΣΜΟΣ

ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ: ΜΠΑΡΟΥΧ ΣΠΙΝΟΖΑ: ΡΑΣΙΟΝΑΛΙΣΜΟΣ- ΓΝΩΣΙΟΘΕΩΡΙΑ κ ΗΘΙΚΗ/ Ο ΠΑΝΘΕΪΣΜΟΣ

ΜΠΑΡΟΥΧ ΣΠΙΝΟΖΑ: Ο ΡΑΣΙΟΝΑΛΙΣΜΟΣ-ΓΝΩΣΙΟΘΕΩΡΙΑ κ ΗΘΙΚΗ/ Ο ΠΑΝΘΕΪΣΜΟΣ

Αποτελεί μια από τις σημαντικότερες μορφές του ρασιοναλιστικού πνεύματος του 17^ου αι.

ΜΠΑΡΟΥΧ ΣΠΙΝΟΖΑ: από τις σημαντικότερες μορφές του ρασιοναλιστικού πνεύματος του 17ου αι.

Ο Σπινόζα αντιδρά στο καρτεσιανό δυϊσμό και θεωρεί τοΕγώ λογικά προγενέστερο των εννοιών της ψυχής και του σώματος.

Για τον Σπινόζα το Εγώ παρομοιάζεται με ένα κάτοπτρο, όπου ψυχή και σώμα δεν συνδέονται αλλά βρίσκονται σε πλήρη αντιστοιχία όπως οι πλευρές του κατόπτρου.

Η ψυχή και το σώμα είναι ένα και το αυτό πράγμαιδωμένα άλλοτε υπό το κατηγόρημα της Σκέψης κι άλλοτε υπό εκείνο της Έκτασης.

Στην πραγματικότητα, για τον Σπινόζα δεν υφίσταται ζήτημα αλληλεπίδρασης ψυχής και σώματος, καθώςψυχή & σώμα, συνείδηση & χώρος δεν αποτελούν ουσίες ή υποστάσεις, αλλά κατηγορήματα ή ιδιότητες μιας και ενιαίας ουσίας.

Μοναδική Ουσία στο σύμπαν είναι ο Θεός που είναι ασύλληπτος σε εμάς. Εμείς ως πεπερασμένα όντα μπορούμε να γνωρίζουμε μόνο πεπερασμένα πράγματαόπως: η γνώση των τρόπων (modi) των κατηγορημάτων (attributa) της ουσίας.

Αντί της παραδοσιακής διάκρισης μεταξύ ουσίας ή υπόστασης ΚΑΙ ιδιότητας ή κατηγορήματος ο Σπινόζα διακρίνει Ουσία ΚΑΙ Τρόπο (αναγνωρίζοντας ένα ιδιότυπο ενδιάμεσο ρόλο στο κατηγόρημα).

Ουσία είναι αυτό που αποτελεί αιτία του εαυτού του και γίνεται αντιληπτό μέσα από τον εαυτό του.

Δηλαδή, ο Θεός ως μοναδική Ουσία είναι αιτία του εαυτού του και αιτία ύπαρξης όλων των άλλων πραγμάτων.

Ο Σπινόζα αντιλαμβάνεται το Θεό ως «μια ουσία που συνίσταται σε άπειρα κατηγορήματα, καθένα από τα οποία εκφράζει αιώνια και άπειρη ουσία».

Ο πεπερασμένος ανθρώπινος νους μπορεί να συλλάβει μόνο δύο κατηγορήματα: την έκταση ή χώρο ή σώμα και τη σκέψη ή πνεύμα.

Καθότι η ουσία είναι γνωστικά απροσπέλαστη, η διάνοια μπορεί να αντιληφθεί τη συγκρότησή της μέσω του κατηγορήματος.

Σε αντίθεση με την ουσία, ο τρόπος για να υπάρξει χρειάζεται κάτι από το οποίο να εξαρτάται.

Οι τρόποι αποτελούν τις αντιληπτές από τον άνθρωπο μορφές εμφάνισης του Θεού.

Έτσι, ο άνθρωπος συνιστά περιορισμένο τρόπο του Θεού και, συνάμαενυπάρχει στο Θεό ως τρόπος σκέψης Και ως τρόπος έκτασης.

Κάθε τρόπος έκτασης είναι πανομοιότυπος με τον αντίστοιχο τρόπο σκέψης.

 Ο ΘΕΟΣ ΚΑΙ ΟΙ ΜΟΡΦΕΣ ΤΗΣ ΓΝΩΣΗΣ

Ο Θεός και ο κόσμος είναι το ίδιο. Θεός ή Φύση. Αυτή η θέση οδήγησε το Σπινόζα στον πανθεϊσμό.

Η ιδεώδης επιστήμη οφείλει να ερευνά τον κόσμο όχι στον συγκεκριμένο χωρόχρονο αλλά από τη σκοπιά της αιωνιότητας.

Έτσι βλέπει ο Θεός τον κόσμο και το ίδιο κάνουμε κι εμείς στο βαθμό που μετέχουμε στο απειροελάχιστο μέρος του θεϊκού νου.

Η γνώση προέρχεται απαγωγικά από σαφείς και διακριτές ιδέες.

Η αντικειμενική γνώση έχει μορφή μαθηματικής αλήθειας.

Τα μαθηματικά δε λειτουργούν με γενικές ιδέες που προσλαμβάνουμε μέσω της εμπειρίας, αλλά με ορισμούς και έννοιες που αποδεικνύουν τις συνθήκες της αναγκαίας ύπαρξης και με την αυστηρή συλλογιστική τους μας προφυλάσουν από τη στρεβλωτική επίδραση της φαντασίας και του συναισθήματος στον τρόπο σύλληψης και ερμηνείας του κόσμου.

Πέραν της γνωσιοθεωρίας ακόμα και η ηθική του Σπινόζα έχει γεωμετρική σύλληψη.

Ο Σπινόζα αναγνωρίζει τρία ιεραρχικά διατεταγμένα είδη γνώσης:

1. Κατώτερο είδος, που αποτελεί τη συγκεχυμένη και ανεπαρκή γνώση βασισμένη στην εμπειρία.

2. Κοινή γνώση της ανθρωπότητας, με την οποία γνωρίζουμε τα χαρακτηριστικά αλλά όχι την ουσία των πραγμάτων.

3. Ανώτερο είδος γνώσης που ισοδυναμεί με τη γνώση των αιτιών των πραγμάτων, δηλαδή τη γνώση των ιδιοτήτων ή των κατηγορημάτων του Θεού.

Ο Σπινόζα είναι αντίθετος στην τελεολογική αντίληψη της φύσης, θεωρώντας τηνανθρωπομορφική προκατάληψη. Τον τρόπο που κατανοούμε τον εαυτό μας και τις πράξεις μας δεν πρέπει να τον προβάλουμε στη φύση.

Ο απολύτως αιτιακά καθορισμένος κόσμος εξάγεται από την αναγκαιότητα ύπαρξης του Θεού.

Τα πάντα λειτουργούν μέσα από μια αιτιακή αλληλόδραση και ο κόσμος είναι ένακλειστό σύστημα που υπάρχει στον εαυτό του και φέρει μέσα του την αιτία της ύπαρξής του.

Όταν γεννιούνται οι άνθρωποι δεν γνωρίζουν τίποτα από αιτιότητα. Οι ενέργειές τους καθορίζονται χρησιμοθηρικά.

Η αρμονία και η τάξη στη φύση σημαίνει ότι τα πράγματα μπορούν να συνυπάρχουν χωρίς αντιφάσεις.

Οι ιδιότητες της ύλης (ψυχρό- θερμό) δεν υπάρχουν καθαυτές, αλλά βρίσκονταισε συνάρτηση με τις δικές μας προσλαμβάνουσες.

Ομοίως, οι απόλυτες αξίες (καλό- κακό) είναι σχετικές και εξαρτημένες από τις επιδιώξεις μας.

Δεν «επιθυμούμε κάτι επειδή το θεωρούμε αγαθό· αλλά αντιθέτως θεωρούμε κάτι αγαθό επειδή το επιδιώκουμε, το επιθυμούμε, το θέλουμε, το ποθούμε διακαώς».