Νίκος Παπατάκης

Νίκος Παπατάκης: Ο Αναρχικός Ποιητής
(Αντίς Αμπέμπα 1918 - Παρίσι 2010)



Ελληνογάλλος σκηνοθέτης του κινηματογράφου, σεναριογράφος και παραγωγός, από τους σημαντικότερους καλλιτέχνες της ελληνικής διασποράς. Γύρισε πέντε συναρπαστικές ταινίες, που οι ωμές και προκλητικές (συχνά σουρεαλιστικές) εικόνες τους σόκαραν μεγάλο μέρος του κοινού.

  Γεννημένος στην Αντίς Αμπέμπα της Αιθιοπίας στις 19 Ιουλίου 1918, πέρασε τα παιδικά του χρόνια διχασμένος ανάμεσα στη στοργή μιας ακέραιης και περήφανης Αβησσυνέζας μάνας και τον εμπαθή κατατρεγμό ενός ανελέητου Έλληνα πατέρα. Πρώτη του εξορία, στην πιο τρυφερή ηλικία, ήταν το κλείσιμό του ως εσωτερικού σε γαλλικό σχολείο της Βηρυτού, που, όσο σκληρή και αν ήταν, δε θα συγκρινόταν με εκείνη που ακολούθησε τα χρόνια της ιταλικής κατοχής της Αιθιοπίας. Από τότε δεν έπαψε να αγωνίζεται εξόριστος και ταπεινωμένος, ένας μέτοικος, ένας μιγάδας, ένας άνθρωπος μόνος, πρώτα στην 'αλλη πατρίδα του, την Ελλάδα, κατόπιν στη χώρα της επιλογής, του τη Γαλλία. Όπου εγκαταστάθηκε μόνιμα από το 1939.

 Αντιστάθηκε πολεμώντας τα ιταλικά στρατεύματα του Μουσολίνι στο πλευρό του Χαϊλέ Σελασιέ και αναγκάστηκε να εξοριστεί, βρίσκοντας καταφύγιο αρχικά στον Λίβανο και εν συνεχεία στην Ελλάδα. Στην Αθήνα παρέμεινε για δύο χρόνια (1937-1939) και έκανε διάφορες δουλειές για τα προς το ζην. Εργάστηκε ως γκρουμ στο ξενοδοχείο Σεντ Τζορτζ κι εκεί γνώρισε τον γλύπτη Χέρμπερτ Χόφμαν, ο οποίος τον μύησε στον κόσμο της τέχνης.

Το 1939 εγκαταστάθηκε μόνιμα στο Παρίσι. Στη γαλλική πρωτεύουσα, ο Παπατάκης συναναστράφηκε όλη την αφρόκρεμα της γαλλικής διανόησης, από τον Ζαν Πολ Σαρτρ και τον Αντρέ Μπρετόν ως τον Ζακ Πρεβέρ και τον «καταραμένο» Ζαν Ζενέ. Το 1947 άνοιξε το καμπαρέ La Rose Rouge (Το Κόκκινο Ρόδο), που αποτέλεσε το δημιουργικό εφαλτήριο για πολλούς καλλιτέχνες, όπως η Ζιλιέτ Γκρεκό και ο Μπορίς Βιάν.

Στα 1950 ο Παπατάκης μπαίνει “από τύχη” στο χώρο του κινηματογράφου, ως παραγωγός στην ταινία του Jean Genet, Ένα Ερωτικό Άσμα (Un Chant d' amour, 1950) του οποίου τη φωτογραφία υπέγραφε ο Ζαν Κοκτό, ταινία απαγορευμένη για πολλά χρόνια στη Γαλλία, αφού η ταινία χρησιμοποιεί ως αιχμή του δόρατος την αντιεξουσιαστική και αναρχική φύση της ομοφυλοφιλίας. Η δημόσια προβολή της ταινίας επιχειρήθηκε να γίνει στην Γαλλική Ταινιοθήκη το 1954, με κομμένες τις επίμαχες ερωτικές σκηνές. Αλλά την τελευταία στιγμή ο διευθυντής της Henri Langglois υποχώρησε. Το 1964 ο Παπατάκης πούλησε μια κόπια στη Film Markers' Cooperative που διηύθυνε ο Jonas Mekas. Η προβολή που οργάνωσε ο τελευταίος οδήγησε στην έφοδο της αστυνομίας και τη φυλάκισή του, γιατί, όπως κατηγορήθηκε, “βρώμισε την Αμερική”. Αργότερα το Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης της Νέας Υόρκης αγόρασε μια κόπια. Στο Λονδίνο η επίσημη πρεμιέρα της ταινίας έγινε μόλις το 1971 και στις αίθουσες βγήκε το 1975.

Ο Νίκος Παπατάκης έξω από το La Rose Rouge.

Γενική άποψη της αίθουσας του La Rose Rouge.

Το 1951 νυμφεύθηκε την ηθοποιό Ανούκ Εμέ, με την οποία απέκτησε μία κόρη, τη Μανουέλα. Το 1950 υπήρξε παραγωγός και χρηματοδότης της ταινίας του Ζαν Ζενέ Un chant d’ amour (Ένα ερωτικό τραγούδι), τη φωτογραφία της οποίας υπέγραφε ο Ζαν Κοκτό. Η μοναδική κινηματογραφική δημιουργία του «άγιου» (όπως τον απεκάλεσε ο Σαρτρ) συγγραφέα-εγκληματία λογοκρίθηκε και δεν προβλήθηκε στις κινηματογραφικές αίθουσες, παρά μόνον το 1975.

Nίκος Παπατάκης και Anouck Aimee, 1951

Το 1957 ο Παπατάκης εγκαταλείπει για πολιτικούς λόγους το Παρίσι για τη Νέα Υόρκη. Εκεί γνωρίζει και ερωτεύεται τη Γερμανίδα μανεκέν Κρίστα Πέφγκεν, η οποία υιοθετεί το υποκοριστικό του και ως Nico δημιουργεί μία αξιόλογη καριέρα στη ροκ μουσική σκηνή και γίνεται ιδιαίτερα γνωστή ως ηγερία του Άντι Γουόρχολ και των Velvet Underground. Κατά την παραμονή του στην αμερικάνικη μεγαλούπολη γνωρίζεται με έναν άλλο σημαντικό σκηνοθέτη της ελληνικής διασποράς, τον Τζον Κασαβέτη, ο οποίος αντιμετώπιζε οικονομικά προβλήματα για την ολοκλήρωσή της πρώτη του ταινία. Βρίσκει τα αναγκαία κεφάλαια και γίνεται συμπαραγωγός στην ταινία του Σκιές (1959), που αποτελεί μία από τις κορυφαίες δημιουργίες του ανεξάρτητου αμερικανικού κινηματογράφου.

Ο Παπατάκης επιστρέφει στο Παρίσι το 1962 και τον επόμενο χρόνο παρουσιάζει την πρώτη του ταινία Οι Άβυσσοι, βασισμένη στο μυθιστόρημα του Ζενέ Οι Δούλες, που με τη σειρά του είχε αντλήσει την έμπνευσή του από την αληθινή, μακάβρια, ιστορία των αδελφών Παπέν. Η ταινία προβάλλεται στο Φεστιβάλ των Καννών και προκαλεί σκάνδαλο με την ωμότητά της. Το 1967 νυμφεύεται τη δεύτερη σύζυγό του Όλγα Καρλάτου, με την οποία θα αποκτήσει ένα γιο, τον Σέργιο. Τον ίδιο χρόνο γυρίζει στην Ελλάδα την ταινία Οι Βοσκοί, με πρωταγωνίστρια τη σύζυγό του, όπου πραγματεύεται και καταγγέλλει τη δικτατορία των συνταγματαρχών στην Ελλάδα. Η ταινία θα προβληθεί τον επόμενο χρόνο χωρίς επιτυχία.

Περνούν επτά χρόνια μέχρι την επόμενη ταινία του Gloria Mundi, με θέμα τα βασανιστήρια των Γάλλων αποικιοκρατών στον Πόλεμο της Αλγερίας τη δεκαετία του '50. Η ταινία επιλέχθηκε να συμμετάσχει στο πρώτο κινηματογραφικό φεστιβάλ των Παρισίων, αλλά κατέβηκε αμέσως, έπειτα από βομβιστική επίθεση στον κινηματογράφο Μαρμπέφ. Καμία οργάνωση δεν ανέλαβε την ευθύνη, αλλά υπήρχαν υπόνοιες ότι πίσω της βρισκόταν η ακροδεξιά τρομοκρατική οργάνωση OAS. H ταινία προβλήθηκε, τελικά, το 2005.

Το 1986 παρουσίασε στο Φεστιβάλ Κινηματογράφου της Θεσσαλονίκης, τη Φωτογραφία, με πρωταγωνιστή τον Άρη Ρέτσο, ίσως την καλύτερή ταινία του και μία από τις λυρικότερες ταινίες του ελληνικού σινεμά, που εξερευνά το θέμα της νοσταλγίας του ξενιτεμένου και την αποξένωση της μετανάστευσης, ενώ θίγει πολλά σημεία της τραγικής ιστορίας της νεότερης Ελλάδας. Το 1991 υπογράφει τους Ισορροπιστές, την τελευταία ταινία του, που αποτελεί ένα αιχμηρό πορτραίτο του Ζαν Ζενέ, τον οποίο υποδύθηκε αξεπέραστα ο Μισέλ Πικολί και προκάλεσε τη μήνιν πολλών θαυμαστών του.

Το 2000 ανακηρύχθηκε επίτιμο μέλος της Εταιρείας Ελλήνων Σκηνοθετών και το 2005 βραβεύτηκε με τον Χρυσό Αλέξανδρο στο Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης. Με την ευκαιρία της παρουσίας του στη Θεσσαλονίκη κυκλοφόρησε ο τιμητικός τόμος Νίκος Παπατάκης, που συνέγραψε ο Γιάννης Κονταξόπουλος (Καστανιώτης). Τον Ιανουάριο του 2003 κυκλοφόρησε στη Γαλλία η αυτοβιογραφία του με τίτλο Tous les desespoirs sont permis (Όλες οι απελπισίες επιτρέπονται). Στα ελληνικά κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Χατζηνικολή με τίτλο Όλοι οι δρόμοι προς την απόγνωση.

O Νίκος Παπατάκης πέθανε στο Παρίσι στις 17 Δεκεμβρίου 2010, σε ηλικία 92 ετών.

Φιλμογραφία

Ως σκηνοθέτης

• Οι  Αβυσσοι (1963)
• Οι Βοσκοί (1968)
• Gloria Mundi (1975)
• Η Φωτογραφία (1986)
• Οι Ισορροπιστές (1991

Η φωτογραφία



Ένας νεαρός φεύγει στη διάρκεια της δικτατορίας για το Παρίσι, όπου ζητά βοήθεια από ένα μοναχικό και σχεδόν μισάνθρωπο μακρινό συγγενή του, που έχει εργαστήριο επεξεργασίας γούνας. Μαζί του κουβαλά τη φωτογραφία μιας τραγουδίστριας που την παρουσιάζει σαν αδελφή του, δημιουργώντας έτσι μια σειρά από παρεξηγήσεις, οι οποίες τον παρασύρουν σ’ ένα φαύλο κύκλο με αλλεπάλληλα ψέματα και φαντασιώσεις. Μια αλληγορική ιστορία με τη μορφή σύγχρονης τραγωδίας, γύρω από τις «παρεξηγήσεις» και τις απάτες της σύγχρονης ελληνικής Ιστορίας, ιδωμένη από την οπτική ενός Έλληνα της διασποράς.

                                        "H Φωτογραφία": Χρήστος Τσάγκας και Aρης Ρέτσος

                                          

«Gloria Mundi» του Νίκου Παπατάκη




Ένας σκηνοθέτης, ο Χαμδίας, γυρίζει μια ταινία με θέμα τα βασανιστήρια στην Αλγερία. Η γυναίκα του, Γκαλάι, υποδύεται μια αλγερινή κρατούμενη που υποβάλλεται σε διάφορα βασανιστήρια, ώσπου η ζωή της γίνεται μια αδιάκοπη ταπείνωση. Πίσω από την κάμερα, ο Χαμδίας παρακολουθεί το μαρτύριό της...

«Κάποιοι χαρακτήρισαν την ταινία μου φασιστική. Οι λέξεις «φασίστας», «επαναστάτης» όταν εκφέρονται μέσα σε ένα πλαίσιο ιδεολογικού δογματισμού αποκτούν το νόημα που απέδιδε η Ιερά Εξέταση στη λέξη «αιρετικός». Ο χειρότερος φασισμός είναι ο κομφορμισμός. Η πολιτική, ηθική, θρησκευτική, αισθητική υποκρισία. Η πιο δηκτική κριτική στην ταινία έχει ως στόχο τους αριστερούς, εκείνους που ονομάζουν εαυτούς επαναστάτες και στους οποίους αναμφισβήτητα ανήκω και εγώ ο ίδιος. Η κριτική αυτή συνίσταται στην καταγγελία της εύκολης και βολικής αλληλεγγύης των αριστερών προς τη δυστυχία του κόσμου, τα βασανιστήρια, την καταπίεση, την αποικιοκρατία που γίνεται πηγή υλικών ή ηθικών απολαβών: όλα εκτός από τα εκρηκτικά στο δικό μας σπίτι, εκτός από τον πραγματικό κίνδυνο, τη συγκεκριμένη δράση. Πιστεύω ότι, για παράδειγμα, η άνοδος στην εξουσία των συνταγματαρχών στην Ελλάδα οφειλόταν εξίσου στις αντιδραστικές δυνάμεις και σε αυτή την παράλογη έννοια της αλληλεγγύης προς τους καταπιεσμένους, τους βασανισμένους, την οποία προβάλλει η αριστερά των πλούσιων χωρών.» - Νίκος Παπατάκης

Juliette Greco και Raymond Queneau στο La Rose Rouge.

O Nίκος Παπατάκης με το νάνο Pieral στο Ταξίδι Έκπληξη (1947).

 Μετά την επστροφή του στο Παρίσι, γύρισε το 1962 την πρώτη του ταινία «Οι Άβυσσοι» (Les Abysses), βασισμένη στο θεατρικό έργο του Ζενέ «Οι Δούλες» (Les Bonnes), που με τη σειρά του είχε αντλήσει την έμπνευσή του από την αληθινή, μακάβρια, ιστορία των αδελφών Παπέν που κατακρεούργησαν την κυρία τους. Η ταινία εκπροσώπησε την Γαλλία στο Φεστιβάλ Κινηματογράφου των Καννών το 1963. Η προβολή της είχε προκαλέσει σκάνδαλο, και πολλοί άνθρωποι του πνεύματος (Jean-Paul Satre, Simone de Beauvoir, André Breton, Jean Genet κ.α.) εκφράστηκαν θετικά με κείμενά τους για τούτη την ταινία του Παπατάκη.

Οι Άβυσσοι

Colette Berge, Oι Άβυσσοι
 

"Οι Άβυσσοι" (1962), Francine και Colette Bergé

Το 1967 γύρισε την ταινία «Οι βοσκοί», (Les Pâtres du désordre) [Οι βοσκοί της συμφοράς] όπου πραγματεύεται και καταγγέλλει τη δικτατορία των συνταγματαρχών στην Ελλάδα: η ταινία που προβλήθηκε το 1968 αποτέλεσε ωστόσο μία εμπορική αποτυχία. Ο Παπατάκης, που τότε ήταν παντρεμένος με την Όλγα Καρλάτου, στράφηκε ενεργότερα στην πολιτική και δόθηκε ολόψυχα στον αντιδικτατορικό αγώνα. Η ταινία συμμετείχε επίσημα στο Φεστιβάλ Κινηματογράφου της Βενετίας το 1967.

Οι Βοσκοί: Έλλη Ξανθάκη

Oι Βοσκοί: Γιώργος Διαλεγμένος

Oι Βοσκοί: Γιώργος Διαλεγμένος και Λάμπρος Τσάγκας

Οι Βοσκοί

 Η τελευταία του ταινία ήταν οι «Ισορροπιστές», (Les Equilibristes) γυρισμένη το 1992 με τους Michel Piccoli Lilah Dadi, Polly Walker, αναφέρεται στη σχέση ενός νεαρού, που το όνειρό του είναι να γίνει ισορροπιστής, με τον δάσκαλό του. Πρόκειται ουσιαστικά για ένα αιχμηρό πορτραίτο του Ζενέ, τον οποίο υποδύθηκε αξεπέραστα ο Μισέλ Πικολί, ταινία που προκάλεσε τη μήνιν πολλών θαυμαστών του "αγίου" (όπως τον αποκάλεσε ο Σαρτρ) συγραφέα-εγκληματία. Ο Φράντς-Αλί γιος ενός βορειοαφρικανού Γάλλου στρατιώτη ο οποίος σκοτώθηκε στον πόλεμο της Αλγερίας και μιας Γερμανίδας, θα συναντήσει τον Σπαντίς που θα αναλάβει την εκπαίδευσή του, υποτάσοντάς τον έως τη στιγμή που κάποιο ατύχημα θα τον σταματήσει. Ο Σπαντίς παρατάει τον Φράντς-Αλί και ενδιαφέρεται για ένα νεαρό κλέφτη, τον Φρέντυ, που θέλει να γίνει πιλότος στη Formula. Όπως τον Φράντς-Αλί έτσι και τον Φρέντυ, ο Σπαντίς θα τον οδηγήσει στα άκρα και θα βρει το θάνατο σε κάποιον αγώνα αυτοκινήτων. Ο Φράντς-Αλί μην μπορώντας να βγάλει από τη σκέψη του το Σπαντίς οδηγείται και αυτός στα άκρα... Η ταινία είχε επίσημη συμμετοχή στο Φεστιβάλ Κινηματογράφου της Βενετίας το 1991.


Από την ταινία "Οι Ισορροπιστές" (Lilah Dadi)

"Οι Ισορροπιστές": Lilah Dadi και Michel Piccoli

Νίκος Παπατάκης _Πορτρέτο Ενός Ελεύθερου Σκοπευτή_

«Ο Παπατάκης ήταν ένας οικουμενικός άνθρωπος. Πάντοτε έριχνε γέφυρες ανάμεσα στην Αφρική και την Ευρώπη, την Ελλάδα και τη Γαλλία, ανάμεσα στη Γαλλία και τις ΗΠΑ. Άνδρας θαρραλέος υπήρξε ένας λεπτός και συνάμα τολμηρός δημιουργός», τόνισε ο πρώην υπουργός Πολιτισμού της Γαλλίας Τζακ Λανγκ.