Νίκος Παπατάκης

Νίκος Παπατάκης: Ο Αναρχικός Ποιητής
(Αντίς Αμπέμπα 1918 - Παρίσι 2010)



Ελληνογάλλος σκηνοθέτης του κινηματογράφου, σεναριογράφος και παραγωγός, από τους σημαντικότερους καλλιτέχνες της ελληνικής διασποράς. Γύρισε πέντε συναρπαστικές ταινίες, που οι ωμές και προκλητικές (συχνά σουρεαλιστικές) εικόνες τους σόκαραν μεγάλο μέρος του κοινού.

  Γεννημένος στην Αντίς Αμπέμπα της Αιθιοπίας στις 19 Ιουλίου 1918, πέρασε τα παιδικά του χρόνια διχασμένος ανάμεσα στη στοργή μιας ακέραιης και περήφανης Αβησσυνέζας μάνας και τον εμπαθή κατατρεγμό ενός ανελέητου Έλληνα πατέρα. Πρώτη του εξορία, στην πιο τρυφερή ηλικία, ήταν το κλείσιμό του ως εσωτερικού σε γαλλικό σχολείο της Βηρυτού, που, όσο σκληρή και αν ήταν, δε θα συγκρινόταν με εκείνη που ακολούθησε τα χρόνια της ιταλικής κατοχής της Αιθιοπίας. Από τότε δεν έπαψε να αγωνίζεται εξόριστος και ταπεινωμένος, ένας μέτοικος, ένας μιγάδας, ένας άνθρωπος μόνος, πρώτα στην 'αλλη πατρίδα του, την Ελλάδα, κατόπιν στη χώρα της επιλογής, του τη Γαλλία. Όπου εγκαταστάθηκε μόνιμα από το 1939.

 Αντιστάθηκε πολεμώντας τα ιταλικά στρατεύματα του Μουσολίνι στο πλευρό του Χαϊλέ Σελασιέ και αναγκάστηκε να εξοριστεί, βρίσκοντας καταφύγιο αρχικά στον Λίβανο και εν συνεχεία στην Ελλάδα. Στην Αθήνα παρέμεινε για δύο χρόνια (1937-1939) και έκανε διάφορες δουλειές για τα προς το ζην. Εργάστηκε ως γκρουμ στο ξενοδοχείο Σεντ Τζορτζ κι εκεί γνώρισε τον γλύπτη Χέρμπερτ Χόφμαν, ο οποίος τον μύησε στον κόσμο της τέχνης.

Το 1939 εγκαταστάθηκε μόνιμα στο Παρίσι. Στη γαλλική πρωτεύουσα, ο Παπατάκης συναναστράφηκε όλη την αφρόκρεμα της γαλλικής διανόησης, από τον Ζαν Πολ Σαρτρ και τον Αντρέ Μπρετόν ως τον Ζακ Πρεβέρ και τον «καταραμένο» Ζαν Ζενέ. Το 1947 άνοιξε το καμπαρέ La Rose Rouge (Το Κόκκινο Ρόδο), που αποτέλεσε το δημιουργικό εφαλτήριο για πολλούς καλλιτέχνες, όπως η Ζιλιέτ Γκρεκό και ο Μπορίς Βιάν.

Στα 1950 ο Παπατάκης μπαίνει “από τύχη” στο χώρο του κινηματογράφου, ως παραγωγός στην ταινία του Jean Genet, Ένα Ερωτικό Άσμα (Un Chant d' amour, 1950) του οποίου τη φωτογραφία υπέγραφε ο Ζαν Κοκτό, ταινία απαγορευμένη για πολλά χρόνια στη Γαλλία, αφού η ταινία χρησιμοποιεί ως αιχμή του δόρατος την αντιεξουσιαστική και αναρχική φύση της ομοφυλοφιλίας. Η δημόσια προβολή της ταινίας επιχειρήθηκε να γίνει στην Γαλλική Ταινιοθήκη το 1954, με κομμένες τις επίμαχες ερωτικές σκηνές. Αλλά την τελευταία στιγμή ο διευθυντής της Henri Langglois υποχώρησε. Το 1964 ο Παπατάκης πούλησε μια κόπια στη Film Markers' Cooperative που διηύθυνε ο Jonas Mekas. Η προβολή που οργάνωσε ο τελευταίος οδήγησε στην έφοδο της αστυνομίας και τη φυλάκισή του, γιατί, όπως κατηγορήθηκε, “βρώμισε την Αμερική”. Αργότερα το Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης της Νέας Υόρκης αγόρασε μια κόπια. Στο Λονδίνο η επίσημη πρεμιέρα της ταινίας έγινε μόλις το 1971 και στις αίθουσες βγήκε το 1975.

Ο Νίκος Παπατάκης έξω από το La Rose Rouge.

Γενική άποψη της αίθουσας του La Rose Rouge.

Το 1951 νυμφεύθηκε την ηθοποιό Ανούκ Εμέ, με την οποία απέκτησε μία κόρη, τη Μανουέλα. Το 1950 υπήρξε παραγωγός και χρηματοδότης της ταινίας του Ζαν Ζενέ Un chant d’ amour (Ένα ερωτικό τραγούδι), τη φωτογραφία της οποίας υπέγραφε ο Ζαν Κοκτό. Η μοναδική κινηματογραφική δημιουργία του «άγιου» (όπως τον απεκάλεσε ο Σαρτρ) συγγραφέα-εγκληματία λογοκρίθηκε και δεν προβλήθηκε στις κινηματογραφικές αίθουσες, παρά μόνον το 1975.

Nίκος Παπατάκης και Anouck Aimee, 1951

Το 1957 ο Παπατάκης εγκαταλείπει για πολιτικούς λόγους το Παρίσι για τη Νέα Υόρκη. Εκεί γνωρίζει και ερωτεύεται τη Γερμανίδα μανεκέν Κρίστα Πέφγκεν, η οποία υιοθετεί το υποκοριστικό του και ως Nico δημιουργεί μία αξιόλογη καριέρα στη ροκ μουσική σκηνή και γίνεται ιδιαίτερα γνωστή ως ηγερία του Άντι Γουόρχολ και των Velvet Underground. Κατά την παραμονή του στην αμερικάνικη μεγαλούπολη γνωρίζεται με έναν άλλο σημαντικό σκηνοθέτη της ελληνικής διασποράς, τον Τζον Κασαβέτη, ο οποίος αντιμετώπιζε οικονομικά προβλήματα για την ολοκλήρωσή της πρώτη του ταινία. Βρίσκει τα αναγκαία κεφάλαια και γίνεται συμπαραγωγός στην ταινία του Σκιές (1959), που αποτελεί μία από τις κορυφαίες δημιουργίες του ανεξάρτητου αμερικανικού κινηματογράφου.

Ο Παπατάκης επιστρέφει στο Παρίσι το 1962 και τον επόμενο χρόνο παρουσιάζει την πρώτη του ταινία Οι Άβυσσοι, βασισμένη στο μυθιστόρημα του Ζενέ Οι Δούλες, που με τη σειρά του είχε αντλήσει την έμπνευσή του από την αληθινή, μακάβρια, ιστορία των αδελφών Παπέν. Η ταινία προβάλλεται στο Φεστιβάλ των Καννών και προκαλεί σκάνδαλο με την ωμότητά της. Το 1967 νυμφεύεται τη δεύτερη σύζυγό του Όλγα Καρλάτου, με την οποία θα αποκτήσει ένα γιο, τον Σέργιο. Τον ίδιο χρόνο γυρίζει στην Ελλάδα την ταινία Οι Βοσκοί, με πρωταγωνίστρια τη σύζυγό του, όπου πραγματεύεται και καταγγέλλει τη δικτατορία των συνταγματαρχών στην Ελλάδα. Η ταινία θα προβληθεί τον επόμενο χρόνο χωρίς επιτυχία.

Περνούν επτά χρόνια μέχρι την επόμενη ταινία του Gloria Mundi, με θέμα τα βασανιστήρια των Γάλλων αποικιοκρατών στον Πόλεμο της Αλγερίας τη δεκαετία του '50. Η ταινία επιλέχθηκε να συμμετάσχει στο πρώτο κινηματογραφικό φεστιβάλ των Παρισίων, αλλά κατέβηκε αμέσως, έπειτα από βομβιστική επίθεση στον κινηματογράφο Μαρμπέφ. Καμία οργάνωση δεν ανέλαβε την ευθύνη, αλλά υπήρχαν υπόνοιες ότι πίσω της βρισκόταν η ακροδεξιά τρομοκρατική οργάνωση OAS. H ταινία προβλήθηκε, τελικά, το 2005.

Το 1986 παρουσίασε στο Φεστιβάλ Κινηματογράφου της Θεσσαλονίκης, τη Φωτογραφία, με πρωταγωνιστή τον Άρη Ρέτσο, ίσως την καλύτερή ταινία του και μία από τις λυρικότερες ταινίες του ελληνικού σινεμά, που εξερευνά το θέμα της νοσταλγίας του ξενιτεμένου και την αποξένωση της μετανάστευσης, ενώ θίγει πολλά σημεία της τραγικής ιστορίας της νεότερης Ελλάδας. Το 1991 υπογράφει τους Ισορροπιστές, την τελευταία ταινία του, που αποτελεί ένα αιχμηρό πορτραίτο του Ζαν Ζενέ, τον οποίο υποδύθηκε αξεπέραστα ο Μισέλ Πικολί και προκάλεσε τη μήνιν πολλών θαυμαστών του.

Το 2000 ανακηρύχθηκε επίτιμο μέλος της Εταιρείας Ελλήνων Σκηνοθετών και το 2005 βραβεύτηκε με τον Χρυσό Αλέξανδρο στο Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης. Με την ευκαιρία της παρουσίας του στη Θεσσαλονίκη κυκλοφόρησε ο τιμητικός τόμος Νίκος Παπατάκης, που συνέγραψε ο Γιάννης Κονταξόπουλος (Καστανιώτης). Τον Ιανουάριο του 2003 κυκλοφόρησε στη Γαλλία η αυτοβιογραφία του με τίτλο Tous les desespoirs sont permis (Όλες οι απελπισίες επιτρέπονται). Στα ελληνικά κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Χατζηνικολή με τίτλο Όλοι οι δρόμοι προς την απόγνωση.

O Νίκος Παπατάκης πέθανε στο Παρίσι στις 17 Δεκεμβρίου 2010, σε ηλικία 92 ετών.

Φιλμογραφία

Ως σκηνοθέτης

• Οι  Αβυσσοι (1963)
• Οι Βοσκοί (1968)
• Gloria Mundi (1975)
• Η Φωτογραφία (1986)
• Οι Ισορροπιστές (1991

Η φωτογραφία



Ένας νεαρός φεύγει στη διάρκεια της δικτατορίας για το Παρίσι, όπου ζητά βοήθεια από ένα μοναχικό και σχεδόν μισάνθρωπο μακρινό συγγενή του, που έχει εργαστήριο επεξεργασίας γούνας. Μαζί του κουβαλά τη φωτογραφία μιας τραγουδίστριας που την παρουσιάζει σαν αδελφή του, δημιουργώντας έτσι μια σειρά από παρεξηγήσεις, οι οποίες τον παρασύρουν σ’ ένα φαύλο κύκλο με αλλεπάλληλα ψέματα και φαντασιώσεις. Μια αλληγορική ιστορία με τη μορφή σύγχρονης τραγωδίας, γύρω από τις «παρεξηγήσεις» και τις απάτες της σύγχρονης ελληνικής Ιστορίας, ιδωμένη από την οπτική ενός Έλληνα της διασποράς.

                                        "H Φωτογραφία": Χρήστος Τσάγκας και Aρης Ρέτσος

                                          

«Gloria Mundi» του Νίκου Παπατάκη




Ένας σκηνοθέτης, ο Χαμδίας, γυρίζει μια ταινία με θέμα τα βασανιστήρια στην Αλγερία. Η γυναίκα του, Γκαλάι, υποδύεται μια αλγερινή κρατούμενη που υποβάλλεται σε διάφορα βασανιστήρια, ώσπου η ζωή της γίνεται μια αδιάκοπη ταπείνωση. Πίσω από την κάμερα, ο Χαμδίας παρακολουθεί το μαρτύριό της...

«Κάποιοι χαρακτήρισαν την ταινία μου φασιστική. Οι λέξεις «φασίστας», «επαναστάτης» όταν εκφέρονται μέσα σε ένα πλαίσιο ιδεολογικού δογματισμού αποκτούν το νόημα που απέδιδε η Ιερά Εξέταση στη λέξη «αιρετικός». Ο χειρότερος φασισμός είναι ο κομφορμισμός. Η πολιτική, ηθική, θρησκευτική, αισθητική υποκρισία. Η πιο δηκτική κριτική στην ταινία έχει ως στόχο τους αριστερούς, εκείνους που ονομάζουν εαυτούς επαναστάτες και στους οποίους αναμφισβήτητα ανήκω και εγώ ο ίδιος. Η κριτική αυτή συνίσταται στην καταγγελία της εύκολης και βολικής αλληλεγγύης των αριστερών προς τη δυστυχία του κόσμου, τα βασανιστήρια, την καταπίεση, την αποικιοκρατία που γίνεται πηγή υλικών ή ηθικών απολαβών: όλα εκτός από τα εκρηκτικά στο δικό μας σπίτι, εκτός από τον πραγματικό κίνδυνο, τη συγκεκριμένη δράση. Πιστεύω ότι, για παράδειγμα, η άνοδος στην εξουσία των συνταγματαρχών στην Ελλάδα οφειλόταν εξίσου στις αντιδραστικές δυνάμεις και σε αυτή την παράλογη έννοια της αλληλεγγύης προς τους καταπιεσμένους, τους βασανισμένους, την οποία προβάλλει η αριστερά των πλούσιων χωρών.» - Νίκος Παπατάκης

Juliette Greco και Raymond Queneau στο La Rose Rouge.

O Nίκος Παπατάκης με το νάνο Pieral στο Ταξίδι Έκπληξη (1947).

 Μετά την επστροφή του στο Παρίσι, γύρισε το 1962 την πρώτη του ταινία «Οι Άβυσσοι» (Les Abysses), βασισμένη στο θεατρικό έργο του Ζενέ «Οι Δούλες» (Les Bonnes), που με τη σειρά του είχε αντλήσει την έμπνευσή του από την αληθινή, μακάβρια, ιστορία των αδελφών Παπέν που κατακρεούργησαν την κυρία τους. Η ταινία εκπροσώπησε την Γαλλία στο Φεστιβάλ Κινηματογράφου των Καννών το 1963. Η προβολή της είχε προκαλέσει σκάνδαλο, και πολλοί άνθρωποι του πνεύματος (Jean-Paul Satre, Simone de Beauvoir, André Breton, Jean Genet κ.α.) εκφράστηκαν θετικά με κείμενά τους για τούτη την ταινία του Παπατάκη.

Οι Άβυσσοι

Colette Berge, Oι Άβυσσοι
 

"Οι Άβυσσοι" (1962), Francine και Colette Bergé

Το 1967 γύρισε την ταινία «Οι βοσκοί», (Les Pâtres du désordre) [Οι βοσκοί της συμφοράς] όπου πραγματεύεται και καταγγέλλει τη δικτατορία των συνταγματαρχών στην Ελλάδα: η ταινία που προβλήθηκε το 1968 αποτέλεσε ωστόσο μία εμπορική αποτυχία. Ο Παπατάκης, που τότε ήταν παντρεμένος με την Όλγα Καρλάτου, στράφηκε ενεργότερα στην πολιτική και δόθηκε ολόψυχα στον αντιδικτατορικό αγώνα. Η ταινία συμμετείχε επίσημα στο Φεστιβάλ Κινηματογράφου της Βενετίας το 1967.

Οι Βοσκοί: Έλλη Ξανθάκη

Oι Βοσκοί: Γιώργος Διαλεγμένος

Oι Βοσκοί: Γιώργος Διαλεγμένος και Λάμπρος Τσάγκας

Οι Βοσκοί

 Η τελευταία του ταινία ήταν οι «Ισορροπιστές», (Les Equilibristes) γυρισμένη το 1992 με τους Michel Piccoli Lilah Dadi, Polly Walker, αναφέρεται στη σχέση ενός νεαρού, που το όνειρό του είναι να γίνει ισορροπιστής, με τον δάσκαλό του. Πρόκειται ουσιαστικά για ένα αιχμηρό πορτραίτο του Ζενέ, τον οποίο υποδύθηκε αξεπέραστα ο Μισέλ Πικολί, ταινία που προκάλεσε τη μήνιν πολλών θαυμαστών του "αγίου" (όπως τον αποκάλεσε ο Σαρτρ) συγραφέα-εγκληματία. Ο Φράντς-Αλί γιος ενός βορειοαφρικανού Γάλλου στρατιώτη ο οποίος σκοτώθηκε στον πόλεμο της Αλγερίας και μιας Γερμανίδας, θα συναντήσει τον Σπαντίς που θα αναλάβει την εκπαίδευσή του, υποτάσοντάς τον έως τη στιγμή που κάποιο ατύχημα θα τον σταματήσει. Ο Σπαντίς παρατάει τον Φράντς-Αλί και ενδιαφέρεται για ένα νεαρό κλέφτη, τον Φρέντυ, που θέλει να γίνει πιλότος στη Formula. Όπως τον Φράντς-Αλί έτσι και τον Φρέντυ, ο Σπαντίς θα τον οδηγήσει στα άκρα και θα βρει το θάνατο σε κάποιον αγώνα αυτοκινήτων. Ο Φράντς-Αλί μην μπορώντας να βγάλει από τη σκέψη του το Σπαντίς οδηγείται και αυτός στα άκρα... Η ταινία είχε επίσημη συμμετοχή στο Φεστιβάλ Κινηματογράφου της Βενετίας το 1991.


Από την ταινία "Οι Ισορροπιστές" (Lilah Dadi)

"Οι Ισορροπιστές": Lilah Dadi και Michel Piccoli

Νίκος Παπατάκης _Πορτρέτο Ενός Ελεύθερου Σκοπευτή_

«Ο Παπατάκης ήταν ένας οικουμενικός άνθρωπος. Πάντοτε έριχνε γέφυρες ανάμεσα στην Αφρική και την Ευρώπη, την Ελλάδα και τη Γαλλία, ανάμεσα στη Γαλλία και τις ΗΠΑ. Άνδρας θαρραλέος υπήρξε ένας λεπτός και συνάμα τολμηρός δημιουργός», τόνισε ο πρώην υπουργός Πολιτισμού της Γαλλίας Τζακ Λανγκ.

Αντρέ Μπρετόν

ΑΝΤΡΕ ΜΠΡΕΤΟΝ 

'Εγώ, μ'όλες μου τις δυνάμεις,

μισώ αυτή την υποδούλωση που θέλουν να με κάνουν να την τιμώ.

Λυπούμαι τον άνθρωπο που είναι καταδικασμένος σ΄αυτήν, που γενικά δεν μπορεί να γλιτώσει απ'αυτήν, αλλά δεν είναι η τραχύτητα του μόχθου του που με προδιαθέτει ευμενώς απέναντί του,είναι και δεν θα μπορούσε να΄ναι μόνο η σφοδρότητα της διαμαρτυρίας του''

O Αντρέ Μπρετόν (19 φεβρουαρίου 1896 - 28 Σεπτεμβρίου 1966) ήταν σημαντικόςΓάλλος λογοτέχνης. Ποιητής και δοκιμιογράφος, είναι ο κυριότερος θεωρητικός του υπερρεαλισμού  και ίσως η σημαντικότερη μορφή του. Είναι ουσιαστικά η προσωποποίηση του λεγόμενου ορθόδοξου υπερρεαλισμού.

Σπούδασε αρχικά ιατρική στο Παρίσι. Το 1924 δημοσίευσε το πρώτο Μανιφέστο του υπερρεαλισμού. Το 1926, μαζί με αρκετούς ομοϊδεάτες του, προσχωρεί στο γαλλικό κομμουνιστικό κόμμα, αργότερα όμως διαγράφεται. Αντιπροσωπευτικά έργα της πολυτάραχης αυτής περιόδου είναι το πεζογράφημα Άσκοπα βήματα (1924), το δοκίμιο Ο υπερρεαλισμός και η ζωγραφική (1928), η Νατζά (1928): ιστορία της τυχαίας συνάντησης με μιαν αινιγματική γυναίκα η οποία τον γοητεύει. Το 1931 παντρεύεται τη Ζακλίν Λάμπα που του εμπνέει το Τρελός έρως (1937). Ταξίδεψε σε πολλές χώρες της Ευρώπης και στην Αμερική διαδίδοντας τον υπερρεαλισμό. Αν και ήρθε συχνά σε ρήξη με πολλούς παλαιούς ομοϊ¬δεάτες του, παρέμεινε μέχρι το τέλος της ζωής του ακαταπόνητος και ασυμβίβαστος οραματιστής της ολικής απελευθερωτικής επανάστασης. Άλλα αντιπροσωπευτικά έργα του: Τα μαγνητικά πεδία (1920), Τα συγκοινωνούντα δοχεία (1932), Αρκάνα 17 (1945), Ποιήματα (1948).

ΠΟΙΗΜΑΤΑ 

 

Πάντα για πρώτη φορά
 

Πάντα για πρώτη φορά

Μετά βίας σε γνωρίζω εξ όψεως

Επιστρέφεις εκείνη την ώρα της νύχτας σε ένα σπίτι

πλάγια απ' το παράθυρό μου

Σπίτι ολάκερα φανταστικό

Είναι εκεί που από δευτερόλεπτο σε δευτερόλεπτο

Μέσα στο απαράβατο σκοτάδι

Περιμένω να συμβεί μία φορά ακόμα το συναρπαστικό ρήγμα

Το ρήγμα το μοναδικό

Στην πρόσοψη και στην καρδιά μου

Όσο πιο κοντά σου έρχομαι

Στην πραγματικότητα

Όσο περισσότερο το κλειδί τραγουδά στην πόρτα του άγνωστου δωματίου

Όπου μου φανερώνεσαι μονάχη

Στην αρχή ενώνεσαι ακέραιη με τη φωτεινή

Τη φευγαλέα γωνία μιας κουρτίνας

Είναι χωράφι γιασεμιών που ατένισα χαράματα

σε ένα δρόμο στα περίχωρα της Grasse

Με το διαγώνιο ράπισμα των κοριτσιών ενώ συλλέγουν

Πίσω τους τα σκοτεινά να πέφτουνε φτερά των γυμνωμένων φυτών

Μπροστά τους η πλατεία εκτυφλωτικού φωτός

Η αυλαία αόρατα ανεβασμένη

Σ' έναν παροξυσμό τα άνθη συρρέουν όλα μέσα

Είσαι εσύ σε πάλη ενάντια στην ώρα εκείνη την τόσο μακριά ποτέ

αρκετά θολή μέχρι τον ύπνο

Εσύ σαν να μπορούσες να 'σαι

Η ίδια παρά τ' ότι εγώ δε θα σε συναντήσω ίσως

ποτέ

Κάνεις να φαίνεται σα να μην ξέρεις πως σε παρακολουθώ

Με τρόπο θαυμαστό δεν είμαι πλέον σίγουρος ότι το ξέρεις

Η απραξία σου μου φέρνει δάκρυα στα μάτια

Ένα σμήνος ερμηνείες περιβάλλει την κάθε σου χειρονομία

Είναι ετούτο ένα κυνήγι του μελιού

Είναι καρέκλες κουνιστές του καταστρώματος είναι κλαδιά

που κινδυνεύεις να σε γδάρουν μες στο δάσος

Είναι σε μια βιτρίνα της οδού Notre-Dame-de-Lorette

Δυο σταυρωμένες γάμπες όμορφες πιασμένες με ψηλές κάλτσες

Που ξεχειλώνουν στην καρδιά ενός μεγάλου άσπρου τριφυλλιού

Είναι μια μεταξένια σκάλα που ξεδιπλώνεται πάνω από τον κισσό

Είναι

Τι άλλο από την κλίση μου πάνω από τον γκρεμό και από την δική σου απουσία

Βρήκα το μυστικό κλειδί

Του να σε αγαπώ

Πάντα για πρώτη φορά

 

ΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΦΕΥΓΟΥΝ

 

Το ατλάζι των φύλλων που γυρίζει κανείς στα βιβλία σχηματίζει

μια γυναίκα τόσο ωραία

που όταν δεν διαβάζει κανείς την ατενίζει με λύπη

χωρίς να τολμά να της μιλήσει χωρίς να τολμά να της πει πως

είναι τόσο ωραία

που αυτό που πρόκειται να μάθουμε δεν έχει τιμή

Αυτή η γυναίκα περνά ανεπαισθήτως μέσα σε θρόισμα λουλουδιών

καμιά φορά στρέφεται μέσα στις τυπωμένες εποχές

και ζητά την ώρα ή καμώνεται πως κοιτάζει τα κοσμήματα

κατάματα

όπως δεν κάνουν τ' αληθινά πλάσματα

Και ο κόσμος πεθαίνει ένα ρήγμα δημιουργείται στα δακτυλίδια

του αέρος

ένα σχίσμα στην θέση της καρδιάς

Οι πρωινές εφημερίδες φέρνουν αοιδούς των οποίων η φωνή έχει

το χρώμα της άμμου πάνω σε ακτές απαλές και κινδυνώδεις

και καμιά φορά οι βραδινές αφήνουν να περάσουν κάτι πολύ νέα

κοριτσάκια που οδηγούν θηρία αλυσοδεμένα

Μα το πιο ωραίο είναι στα ενδιάμεσα διαστήματα ορισμένων

γραμμάτων

όπου χέρια πιο λευκά από το κέρας των αστεριών το μεσημέρι

αφανίζουν μια φωλιά λευκών χελιδονιών

για να βρέχει πάντοτε

Τόσο χαμηλά τόσο χαμηλά που τα φτερά δεν μπορούνε πια να

σμίξουν

Χέρια απ' όπου ανεβαίνει κανείς σε μπράτσα τόσο ελαφρά που η άχνα

των λιβαδιών στα χαριτωμένα της κυματιστά περιπλέγματα πάνω

από τις λίμνες είναι ο ατελής τους καθρέφτης

μπράτσα που δεν εναρθρώνονται με τίποτε άλλο παρά με τον

εξαιρετικό κίνδυνο ενός σώματος καμωμένου νια τον έρωτα

του οποίου η κοιλιά καλεί τους στεναγμούς που ξέφυγαν από

θάμνους γιομάτους πέπλους

και που δεν έχει τίποτε το εγκόσμιο εκτός από την αχανή παγωμένη

αλήθεια των ελκήθρων των βλεμμάτων επί της κατάλευκης

εκτάσεως

αυτού που δεν θα ξαναδώ πια

εξαιτίας ενός θαυμαστού ματόδεσμου

που φορώ στο παιχνίδι της τυφλόμυγας των τραυμάτων

μτφρ. Ανδρέας Εμπειρίκος (1901-1975)

 

ΣΧΟΛΙΟ

Γραμμένο με τον υπερρεαλιστικό τρόπο της αυτόματης γραφής, το κείμενο αυτό απαρτίζεται από ένα σύνολο φράσεων που φαίνονται σαν να έχουν αναδυθεί από το ασύνειδο του ανθρώπου που τις έγραψε, χωρίς να έχουν υποστεί λογική επεξεργασία. Το αποτέλεσμα είναι μια σειρά εικόνων και περιγραφών που διαδέχονται η μία την άλλη συνειρμικά, χωρίς -ή με ελάχιστη- έλλογη σύνδεση μεταξύ τους, με τη βοήθεια, ωστόσο, μιας ομαλής συντακτικής ακολουθίας, η οποία, παρά την αντίθεση που δημιουργεί η λογικότητά της, λειτουργεί ως συνεκτικό τους στοιχείο. Η αντίθεση αυτή είναι ένα κύριο χαρακτηριστικό της υπερρεαλιστικής γραφής, το οποίο τη διακρίνει από τη φουτουριστική και την ντανταϊστική, που, όταν εφαρμόζουν πιστά τις προγραμματικές τους αρχές, οδηγούνται σε καταστρατήγηση των συντακτικοί κανόνων.

Η προσωδιακή διάταξη του παραπάνω κειμένου σε μιαν ακολουθία μακρών ελευθέρων στίχων είναι το μόνο στοιχείο μιας αισθητικής διάθεσης, η οποία ενισχύεται και από την παρθενικότητα ορισμένων εικόνων (λ.χ. η γυναίκα που περνά ανεπαίσθητους μέσα σε θρόισμα λουλουδιών, ή οι αοιδοί των οποίων η φωνή έχει το χρώμα της άμμου). Η αισθητικότητα των εν λόγο.) εικόνων, στο βαθμό που αυτές είναι αποτέλεσμα της αυτόματης γραφής, είναι προϊόν τύχης. Το σύνολο είναι ένα κείμενο που δεν έχει σκοπό να συγκινήσει με τον συνήθη τρόπο της ποίησης, αλλά να αποκαλύψει με τη βιαιότητα της άλογης νοηματικής ακολουθίας του όψεις της πραγματικότητας, τις οποίες ο έλλογος τρόπος θέασης της δεν μπορούσε να διακρίνει. 

Ο Ελεύθερος Γάμος

 

Η γυναίκα μου με τα μαλλιά της φωτιάς του ξύλου

Με σκέψεις των αστραπών της ζεστασιάς

Με τη μέση της κλεψύδρας

Η γυναίκα μου με τη σιλουέτα της ενυδρίδας μέσα στης τίγρης τα δόντια

Η γυναίκα μου με κονκάρδα το στόμα της και με το μπουκέτο

των άστρων του τελευταίου μεγαλείου

Με δόντια αποτυπώματα του λευκού ποντικού πάνω στην άσπρη γη

Mε την κεχριμπαρένια γλώσσα την καθαρισμένη

Η γυναίκα μου με τη γλώσσα της μαχαιρωμένης όστιας

Με τη γλώσσα της κούκλας που ανοίγει και κλείνει τα μάτια

Με τη γλώσσα της πέτρας της απίστευτης

Η γυναίκα μου στα βλέφαρά της κοντύλια των μικρών παιδιών

Στα φρύδια της η άκρη της χελιδονοφωλιάς

Η γυναίκα μου στους κροτάφους της οι σχιστόλιθοι σκεπής θερμοκηπίου

Και με τους αχνούς στα τζάμια

H γυναίκα μου με τους ώμους της σαμπάνιας

Και με σιντριβάνι από κεφάλια δελφινιών που ζουν κάτω απ’ τον πάγο

Η γυναίκα μου με τους καρπούς σαν τα σπίρτα

Η γυναίκα μου με τα δάχτυλα του τυχαίου και του άσσου κούπα

Με τα δάχτυλα του κομμένου χόρτου

Η γυναίκα μου με τις μασχάλες των αλεπούδων της νύχτας του Άη Γιάννη

Με μπράτσα απ’ τον αφρό της θάλασσας και του υδατοφράκτη

Και με το ανακάτωμα του σταριού και του μύλου

Η γυναίκα μου με τις γάμπες σα ρουκέτα

Με κινήσεις ρολογιού κι απελπισίας

Η γυναίκα μου με κνήμες απ’ το μεδούλι του κουφόξυλου

Η γυναίκα μου με πόδια γράμματα κεφαλαία

Με πόδια αρμαθιά κλειδιά στο πόδια των πιωμένων καλφάδων

Η γυναίκα μου με μαργαριταρένιο κριθάρι στο λαιμό

Η γυναίκα μου με χρυσή κοιλάδα στήθος

Το ραντεβού μέσα στην ίδια την κοίτη του χειμάρρου

Στα στήθια της νύχτας

Η γυναίκα μου με στήθια θαλασσινά καλύβια

Η γυναίκα μου με στήθια όρυγμα ρουμπινιών

Με τα στήθια φάντασμα του τριαντάφυλλου κάτω απ’ την τριανταφυλλιά

Η γυναίκα μου με την κοιλιά ξεδίπλωμα της βεντάλιας των ημερών

Με την κοιλιά γαμψό νύχι γιγάντιο

Η γυναίκα μου με την πλάτη του πουλιού που δραπετεύει κάθετα

Με την πλάτη του ζωηρού ασημιού

Με την πλάτη του φωτός

Με σβέρκο από τυλιγμένη πέτρα και βρεγμένη κιμωλία

Και το πέσιμο ενός ποτηριού απ’ όπου μόλις ήπιαμε

Η γυναίκα μου με τους γοφούς της βάρκας

Με τους γοφούς της γυαλάδας και τις φτερούγες του βέλους

Και από κοτσάνια φτερών του άσπρου παγωνιού

Της ζυγαριάς της άσπλαχνης

Η γυναίκα μου με τα οπίσθια από κεραμικό και από αμίαντο

Η γυναίκα μου με τα οπίσθια από την πλάτη του κύκνου

Η γυναίκα μου με τα οπίσθια της άνοιξης

Με το σεξ της γλαδιόλας

Η γυναίκα μου με το σεξ της διευθέτησης και του ορνιθόρρυγχου

Η γυναίκα μου με το σεξ από φύκια και από αρχαίες καραμέλες

Η γυναίκα μου με το σεξ του καθρέφτη

Η γυναίκα μου με τα μάτια με δάκρυα γεμάτα

Με τα μάτια μενεξεδιάς πανοπλίας και μαγνητισμένης βελόνας

Η γυναίκα μου με μάτια της σαβάνας

Η γυναίκα μου με μάτια νερό να το πιείς στην φυλακή

Η γυναίκα μου με μάτια δάσος συνέχεια κάτω απ’ το τσεκούρι

Με μάτια της στάθμης του νερού της στάθμης του αέρα της γης και της φωτιάς

(μετφρ.-σημείωμα: Κώστας Ριτσώνης)

Leon Trotsky, Diego Rivera and Andre Breton

           Φασματικές στάσεις. (Απόσπασμα)

 

Δεν δίνω καμιά σημασία στη ζωή.

Δεν καρφώνω την παραμικρή πεταλούδα ζωής στη σημασία.

Δεν σημαίνω για τη ζωή.

Μα τα κλαριά του αλατιού τα λευκά κλαριά

Όλες οι φυσαλίδες από σκιά

Και οι θαλάσσιες ανεμώνες

Κατεβαίνουν και αναπνέουν στο εσωτερικό της σκέψης μου

Έρχονται δάκρυα που δεν χύνω

Βήματα που δεν κάνω που είναι δύο φορές βήματα

Και που τα θυμάται ο άλλος στην ώρα της παλίρροιας

Τα σύρματα είναι στο μέρος του κλουβιού

Και τα πουλιά έρχονται από πολύ ψηλά να κελαϊδήσουν μπροστά σ' αυτά τα σύρματα

Ένας υπόγειος διάδρομος σμίγει όλα τ΄αρώματα

André et Elisa Breton 

 

Ο  Ανδρέας Εμπειρίκος για τον Αντρέ Μπρετόν

 

Ο Ανδρέας Μπρετόν

Ασύγκριτο πουλί της οικουμένης

στέκεις σαν κρύσταλλο στην κορυφή

των υψηλών Ιμαλαΐων

με στιλβηδόνα και με σθένος και με πάθος

καταμεσίς στον βράχο της σποριάς σου!

Ηρωικό πουλί της οικουμένης

που μοιάζεις σαν αρχάγγελος και λέων

δεν ταξινόμησες ποτέ καμμιά φενάκη,

μα την φω­νή σου σήκωσες στην γαλανήν αιθρία!

Φανατικό πουλί της οικουμένης

γερό στην πάλη και πολύκαρπο στην σημασία

όρθιο μες στα φτερά

σου ανοιγο­κλείνεις

πάντα με βεβαιότητα το μάτι! 

 



 ΜΕΞΙΚΟ 1938. Αντρέ Μπρετόν, Ντιέγκο Ριβέρα, Λέων Τρότσκυ,
Οδυσσέας Ξένος
.......................................................................................................................
Ο Μπρετόν έπασχε από χρόνιο άσθμα και η υγεία του επιδεινώθηκε το καλοκαίρι του 1966. Στις 27 Σεπτεμβρίου εισήχθη σε νοσοκομείο λόγω μίας έντονης κρίσης δύσπνοιας, και την επόμενη μέρα εξέπνευσε.

Στον τάφο του, υπάρχει χαραγμένη η επιγραφή "Αναζητώ το χρυσάφι του χρόνου".